Opwaartsche Wegen. Jaargang 3

[p. 132]

Een Moderne Christofoor
door
J. Haantjes.

‘Vormen’. Gedichten van M. Nijhoff. C.A.J. van Dishoeck, Bussum.

De dichter Nijhoff spreekt uit tegenstrijdigheid. Hij, die vol trots verzekert, dat hij niet houdt van de ‘menschelijke belijdenis’, geeft een bundel verzen, waarvan ieder voor zich weer is een ontdekking van eigen innerlik.

En zó verrassend is deze ontmaskering, dat het hem niet eens meer voldoende is, om zijn leven te uiten in lyriese ontboezemingen; hij grijpt daarbij naar de meest directe vorm, de plastiese uitbeelding van gestalten.

Critici spreken bij hem van een Christelike en een paganistiese lijn. Hijzelf verpersoonlikt zijn zielsthema's in fieguren: een Christofoorgestalte, een Satyrfieguur, een Pierrotgedaante, 't kind. -

De tietel ‘Vormen’ wil het anders. De dichter tracht daarmee zelf een toeschouwer te zijn van uit een hoge toren, en zó, wanneer ‘zijn handen tot geen daad zich meer heffen’, 't gebeuren aan te zien: een stoet van beelden, stil mozaiekwerk zonder perspectieven, houtsneden.

Maar hij staat niet op de hoogte, die hij in zijn acht jaar vroegere bundel ‘De wandelaar’ pretendeert, en nu in ‘Vormen’ tracht te handhaven.

Zijn ‘Houtsneden’ worden ‘Dagboekbladen.’ 't Wordt, wat 't in ‘De wandelaar’ óók al was: de uiting van een ziel, ‘die zichzelve brak in liefde en woorden.’

En welk een ziel vertoont zich hier aan ons! 't Lijkt soms die van de vervloekte, die in hartstocht dreigt onder te gaan. Weer een andere plastiese gestalte - een ontzettende ditmaal - Maria Magdalena, die

- ‘waanzinnig dansende op de pleinen
Luid lachte omdat een God stierf voor haar zonden.’

Mozaïek zonder perspectief? Een eenvoudige vorm?

Maar Goddank! dan is daar op de andere bladzijde de Pierrot, die wel de dans

[p. 133]

doorleeft ‘op den uitersten rand der steilten van verbijstering’, maar dan gaat ook de waanzin breken en hij slaat zich voor 't gelaat.

Dat is de Christelijke trek, die de paganistiese gaat overheersen. Want nu worden deze hartstochtverzen een middel tot bevrijding uit hartstochtnood.

‘En mijn ziel breekt zich als ze woorden spreekt.’

Enkel ‘Vormen’? Neen, meer dan dat. De dichtkunst dienstbaar aan het leven.

Ik ben begonnen met de Satyrverzen uit ‘De wandelaar’, de vroegere bundel, omdat daaruit de open eerlikheid ons zo ontstellend in 't gelaat staart. Een eerlikheid, die heel Nijhoff's dichterschap kenmerkt. Sommige verzen (als ‘Zwerver en Elven’ uit ‘Vormen’) schijnen wel naakt te zijn opgerezen uit zijn innerlikst wezen. Dan blijft de vorm soms onvolkomen, onmachtig om de zich opdringende werkelikheid aan haar wetten te onderwerpen.

Deze eerlikheid legt ons de begeerte op, om ‘Vormen’ te lezen na ‘De wandelaar’, en te onderzoeken, of er winst te boeken valt.

En inderdaad is er over 't algemeen een verdieping waar te nemen. De hartstocht, die in sommige gedichten uit ‘De wandelaar’ nog zo fel brandde, is hier meer gebroken in een bont gebeuren - minder gestalten - en daardoor meer beheerst.

Maar daarnaast valt nog op te merken een verfijning, een verijling van het aestheties streven - en dit is eigenlik niets anders dan de uiterste voltooiing van de paganistiese lijn - n.l. het trachten om uit te stijgen boven de onrust, om het leven te ontledigen en zijn hart te ontvluchten.

In ‘De Wandelaar’ voelt de dichter zich nog een toeschouwer van uit een hoge toren, in ‘Vormen’ is een verlangen naar ijskoud licht, naar sneeuwstormen en pooltochten, naar het betreden van de eerste ster en het zingende binnengaan van het derde land. Het is het verlangen naar een storeloze rust boven 's levens verbijstering.

Ook hier wordt dus de dichtkunst dienstbaar gemaakt aan het leven. Want zingende wil de dichter het derde land binnengaan. Maar hier is deze poging reeds van te voren tot onvruchtbaarheid gedoemd. Van Eyck toonde aan in een Gidsartikel (het beste, wat tot nog toe over Nijhoff geschreven werd), hoe de dichter nooit verder kan komen in deze ‘verkeerde mystiek’, dan tot een verbeelding van 't verlangen om te stijgen tot deze onaardse vrede. 't Verlangen zelf vindt er geen bevrediging.

Tenzij op de wijze als Dirk Coster het wil: ‘De eenige oplossing is hier een aesthetische; ze ligt in de plastische schoonheid der symbolen zelve.’

Maar ook dan wordt 't toch nooit anders, dan ‘pooltochten droomen’, zoals de dichter zelf, met zijn gewone eerlikheid, in een zijner gedichten belijdt.

Op nog een andere wijze echter zoekt Nijhoff de ontkoming aan 's levens onrust. Hij droomt zich terug in de wereld van het kind.

[p. 134]

‘De wandelaar’ kent ook hier de sensatie heviger, onbedekter, dan de twede bundel. Veel moeder-veréring en jeugd-herinnering.

Maar al is dan in ‘Vormen’ de ‘hunkering en heimwee naar de kinderlijkheid’ (de uitdrukking is van Dirk Coster) meer beheerst, ze is daar tevens verdiept. Zó zelfs, dat ze mee de vorm bepaalde: ik doel hier op 't primitieve karakter van een vers als ‘De kinderkruistocht’.

Bij dit wegvluchten in de wereld van het kind begint het thema van Christofoor. En juist door de reeds aangegeven verdieping bereikt de Christofoor-ontwikkeling in de twede bundel een meer volkomen uiting.

Want God heeft voor de mens nog stadia achter het kindzijn.

In ‘De wandelaar’ komt een prachtig Christus-sonnet voor, ‘De laatste dag’. Maar 't doet aan als de objectieve weergave van een oud verhaal, gehoord aan moeders schoot.

Ze grepen hem terwijl zijn vrienden sliepen
En het verraad kuste als een vriend zijn mond.
Rumoer was in de stad, en mannen liepen
Met toortsen in de donkre straten rond.

Een menigte drong op het plein: ze riepen:
‘Kruis hem! Kruis hem!’ - Hij, die gebonden stond
Voor het paleis, zag in hun oogen 't diepe
Geheim, waarvoor hem God ter wereld zond.

En naakt werd hij gekruisigd door soldaten,
De vrouwen weenden en de priesters praatten,
Er werd gedobbeld en veel wijn vermorst.

Het voorhang scheurde, dooden werden wakker,
Een man wierp zilver ten verdoemden akker.
Het is volbracht! - Zijn hoofd viel aan zijn borst.

In ‘Vormen’ echter is de verhouding persoonlik geworden. De soldaat, die Jezus kruisigde - 't is de dichter zèlf; en met dezelfde eerlikheid, die wij hiervoor reeds een paar maal constateerden, erkent hij nu:

‘Hij heeft een spijker door mijn hand geslagen’,

waar hij vroeger slechts de hamerslag hoorde.

In het eerste gedicht uit ‘Vormen’ heeft het kind op de schouder van Christofoor de hand van Satyr gegrepen en het sap der stukgeknepen bessen drupt nu als bloed

[p. 135]

van pols naar poot. Christofoor zal het kind door het water dragen, en straks zal het blijken Christus geweest te zijn.

En ook hier weer dezelfde opene - en ditmaal verbijsterende - eerlikheid.

Christofoor is een moderne Christofoor. Hij weet reeds van te voren, dat het kind, dat hij op zijn schouder draagt, 't Christuskind gaat worden, en hoe licht ook nu, 't zal zwaarder worden en zwaarder; haast niet om te dragen zo zwaar.

En Christofoor aarzelt, gaat niet. Het klein geluk, dat hij droeg, zingt hij weg in het zelfde lied, waarin hij eerst zijn hartstocht brak.

Maar toch! wonderlike wisseling van betékenissen. Een kind, dat het kerstekind zou zijn, en dan tevens de Man der Smarten van ‘Het Groote Lijden’. Zó wonderlik is deze wisseling, dat in een zelfde vers vaak ongemerkt de overgang van de ene betékenis in de andere zich Voltrekt.

Waarom waren het herders
Die hun kudde en veld
Verlieten toen de boodschap
In Bethlehem werd verteld?

Omdat er een Lam

En een Herder kwam.

Waarom waren het visschers
Die van schip en net
Werden weggeroepen
Bij 't meer van Genesareth?

Omdat Hij een Visch

En een Visscher is.

Weet jij waarom de krijgsknecht
Bloem en blad afrukt
En een barre krans van steelen
Op 't droevig voorhoofd drukt?

O Roos zonder doorn

Uit doornen geboren!

En dan opeens ligt met een prachtwending heel de innerlike tegenstrijdigheid van 's dichters eigen menselik leven bloot:

Ach, dat Hem de vijand
Kende met een kus,
En dat Hij zijn vrienden

[p. 136]

 

Vreemd bleef tot Emmaüs?

 

Ach, waren dat wij niet?

 

Ach, ik met? ach, jij niet?

Werkelik, Nijhoff dicht uit tegenstrijdigheid. De tweeheid, die wij reeds in de tietel vonden, heeft zich hier tot in het wezen zelf verdiept.

Nog één gedicht moet ik noemen. Nijhoff beeldt in ‘Vormen’ een Johannes uit, aan wie Christus de bittere beker toereikte, toen Hij hem in de dood ontweek.

Nu werd de Gekruisigde naar Zijn graf gebracht:

‘Maria nam zijn koud hoofd aan haar borst
En Magdalena schreeuwde en hief haar handen,
Petrus zag toe vanaf den muur der stad -

Mij had hij toen hij leefde liefgehad,
Maar toen hij stierf gaf hij zooveel, dat 'k van de
Vervuldheid eerst na jaren spreken dorst’.

Wanneer Nijhoff, na jaren misschien, er toe komen zal, om zijn innerlike tegenstrijdigheid op te heffen, en te spreken, zal hij ook dan zijn dichtkunst dienstbaar blijven maken aan het leven? Van Eyck veronderstelt, dat dan pas de eigen aard van deze dichter zich op zijn heerlikst uiten zou.

't Is mogelik. Maar Gossaert leerde ons, dat het gevolg ook anders kan zijn. Hier komen zowel psychiese als techniese factoren in 't geding, wier uitwerking zich nog niet laat overzien.

In ieder geval kan echter wel gezegd, dat, blijft Nijhoff zijn innerlike tweeheid bewust handhaven, dat er dan groot gevaar bestaat, dat - omgekeerd - 't leven wordt dienstbaar gemaakt aan de dichtkunst. En dat zou voor beide niet anders dan schadelik kunnen zijn.