Opwaartsche Wegen. Jaargang 3

[p. 125]

Boekbespreking

Van Jacques Perk tot nu. Rede ter aanvaarding van het hoogleraarsambt aan de Universiteit te Leiden op 14 Jan. 1925 uitgesproken door Albeit Verwey. MCMXXV. Uitgave van C.A. Mees, Santpoort.

De uitgever van Verwey's inaugurele rede zendt ons deze rede welwat laat, om in ons blad aan te kondigen. Ik kan dan ook slechts enkele algemene opmerkingen maken en wil wijzen op het meest betekenisvolle in de rede: de geschiedenis der Verbeelding, die Verwey terugvoert tot Spinoza's Theologisch-Politisch Traktaat en dan vooral op het merkwaardige feit, dat een man als Verwey, in de eerste plaats dichter, dan filosoof-aesthetikus, de plaats heeft ingenomen van Kalff, die voornamelik historikus was. Meer dan de regeringsgeschenken op de jaardagen onzer dichters, meer nog dan de waarderende woorden uit regeringsmond, is de benoeming van Verwey het bewijs, dat het nieuwe het oude heeft overwonnen, dat het beginsel aanvaard wordt, dat meer dan feitenkennis is inzicht en liefde. Woorden, waarmee ik niet bedoel een tegenstelling tusschen de personen Kalff en Verwey te maken, alsof de een in inzicht, de ander in feitenkennis te kort zou schieten, waarmee ik alleen zeggen wil, dat bij het onderwijs en bij de examens het zwaartepunt is verplaatst en dat dit voor de algemeen-literaire vorming van de Leidse studenten zeker tot voordeel zal zijn. Een ander voordeel van het nieuwe professoraat is zeker wel, dat de belangstelling in Leiden zich nu ook over het jaar 1880 heen zal uitstrekken. Prof. Kalff meende, dat het niet mogelik was verder te gaan dan 1880 en wetenschappelik te blijven. Al geloof ik dat we ver genoeg van 1880 afstaan, om de beweging uit die tijd reeds histories te gaan bezien, is de angst van een historikus natuurlik te begrijpen en waarderen.

Voor wie vooral op het bijbrengen van aestheties waarderen zich richt, geldt die schuwheid voor het heden niet, en het is zeker niet zonder betekenis als de toekomstige literatoren niet al te vreemd staan tegenover het heden, al was het alleen maar met het oog op hun toekomstig werk in de school.

Verder heeft Verwey door vele studies bewezen, dat hij historiese personen uit hun tijd en psyche toe kan lichten. De tijd van filologiese onnauwkeurigheden schijnt voorbij en een enkele fout zou bovendien toch zeker voor iemand, die geen filologie hoeft te onderwijzen en voor Nederlandse taalkunde een knap filoloog als Prof. Kern naast zich heeft, niet zo verschrikkelik zijn als sommigen dat hebben willen voorstellen.

Het is wel een merkwaardig iets, dat aan onze deftige Leidse universiteit iemand benoemd is zo los van akademiese traditie en al zal dit ongetwijfeld naast zijn voordelen ook bezwaren hebben, 't meest voor Verwey zelf, we verblijden ons over de benoeming van deze in vele opzichten zo sympatieke hoogleraar.

v. H.

[p. 126]

Ns. Hellmuth. Moederlegende. Een modern mysteriespel in 5 bedrijven. Vertaling Henri Dekking. Uitgegeven door de Mij. voor Goede en Goedkoope lectuur, Amsterdam.

Dit is het derde deel van de trilogie van dezen zoo vruchtbaren, wijsgeerig-dichterlijk aangelegden jongeren Duitschen schrijver, tegelijk oogarts en tooneelkritikus te Leipzig. Het eerste stuk heet Nacht, en heeft als middelpunt een dokter, hoofd van een ziekenhuis, die een jonge patiënte offert aan zijn eerzucht en tenslotte aan diezelfde eerzucht zijn eigen kind ten offer ziet vallen.

Het tweede: Spel der Schaduwen toont ons een kunstenaar, die zijn vrouw offert aan zijn nieuwe liefde; haar in een visioen dood wenscht en haar aldus doet sterven, doch na zijn nieuw huwelijk weer terug keert onder de bekoring der eerste vrouw, wier gestalte in den nacht de tweede vrouw aanneemt.... Het Spel der Schaduwen wil ons doen zien, hoe de kunstenaar een verbeeldings-figuur najaagt, die hij beurtelings op levende vrouwen projecteert.

Tot zoover Simons in zijn voorwoord van dit derde deel: Moederlegende, waarmede de trilogie sluit.

Waar dit laatste deel met de beide eerste slechts in zeer los verband staat is 't niet noodig hier op in te gaan bij de beschouwing.

Reeds tijdens de opvoering door van der Lugt en nog telkens daarna, trekt dit stuk de aandacht. En de verschillende beoordeelingen vallen zoo ver uiteen, wat voor mij bijna altijd een bewijs is, voor de belangrijkheid van den inhoud.

Om evenwel een juist oordeel te vellen is 't wel noodig te weten dat het niet een oorspronkelijk gegeven behandelt. Heel den inhoud is zéér duidelijk geinspireerd op een sprookje van Andersen: ‘De geschiedenis van een moeder.’ Dr. Unger had dit moeten vermelden. In hoeverre dit sprookje van dienst is geweest zal ik trachten aan te toonen, waardoor een oordeel gemakkelijker als juist kan worden aanvaard.

Daarom de korte inhoud van dit sprookje.

Een moeder zat bij haar stervend kindje in gezelschap van den dood. Buiten was 't koud, en alles met sneeuw en ijs bedekt. In 't angstige wachten vermoeid en met zeker vertrouwen op God, die haar kindje zal sparen, sluimert de moeder een oogenblik in. En in dat oogenblik vlucht de dood met haar kindje. Dan schrikt de moeder wakker. De oude knarsende klok blijft plotseling stil. De arme vlucht uit huis om haar kind - haar geroofde kind - te achterhalen. Buiten zit een vrouw - de nacht - die alleen de weg wil aangeven in ruil voor al de gezongen liederen. Dan gaat de moeder op weg, door 't donkere dennenbosch. Op een viersprong is de keuze moeilijk. Een beijsde doornstruik wijst de juiste weg wanneer de moeder met haar warme borst hem heeft ontdooid. De volgende moeilijkheid is een groot meer, met ijs dat geen vrouw tot de overzij kan dragen. De moeder geeft haar parel-oogen voor de redding van haar kind.... Zij is gekomen in 't huis van den dood. Daar bloeien bloemen - menschenlevens - als andere bloemen, maar dezen hebben harten die kloppen. Om nu de bloem van haar kind te herkennen moet ze nog meer verliezen. Haar zwarte haar in ruil voor wit. Dan hoort de moeder tusschen al die harte-kloppen, dat van haar kind. Een kleine blauwe crocus, die heel ziek naar een kant overhelde.

Plotseling komt de dood. Hij wil de teere bloem plukken. De moeder in radelooze angst dreigt twee andere bloemen te plukken.

‘Raak ze niet aan!’ sprak de dood. ‘Je zegt, dat je zoo ongelukkig bent, en nu zou je andere moeders even ongelukkig willen maken?’

Ze ontvangt haar oogen terug om in een bron te zien wat levens ze had willen vernietigen. Een ongeluksbloem van haar kind....

De moeder zinkt op de knieën en bidt tot God: ‘Verhoor mij niet, als ik iets anders vraag dan Uw wil, die steeds de beste is’!

De dood ging echter met haar kind naar het ongekende land.

Voorzeker wel een motief om door getroffen te worden, maar wie het geluk te beurt viel dit

[p. 127]

ontroerend teere sprookje te lezen, die weet ook dat 't wel heel wat subliems mag zijn, zal 't dit sobere, zuivere sprookje overtreffen.

Dr. Unger brengt ons in een oud landhuis, waar ook een kindje stervende is. De moeder is radeloos en wil het ten koste van alles behouden. Ze luistert naar een zwerver, die verhaalt van een stervend kindje, waarvan de moeder begrijpt dat hulp niet baten zal. In den nacht gaat zij uit, den dood zoekend, om haar kind te redden. Zij loopt ver weg, tot aan het laatste huis van de wereld, waar het land ‘vergeten’ begint. Daar vindt zij den dood en redt haar kind.

De moeder hoort dit, en, zie daar de overgang tot het eigenlijke spel, maar ook tevens het begin van de navolging van Andersen.

Het is koud en wintersneeuw bedekt de velden. De weg is moeilijk en 't is nacht. Hier zit geen vrouw om den weg te wijzen. Hier doet Niels de zwerver 't eerste werk, belangeloos.

Maar al heel spoedig staat zij voor een half bevroren meer. 't Kan geen vrouw, geen moeder naar de overzijde dragen. Toch, ze doet het. Ze zweeft. Of draagt een engel haar?

Maar de weg voor haar is donker en daar is een twee-sprong met een wegwijzer....

Een bliksemstraal duidt nu de verdere richting aan.

Eindelijk betreedt zij 't laatste huis. Er is zelfs een man met een zeis.

Hier vooral begint het minderwaardige gedeelte van ‘moederlegende.’ Ik zal straks enkele punten aangeven uit het voorafgaande, die wel aantoonen dat Dr. Unger niet maar een navolging heeft gegeven, maar met pracht woorden naar 't hoogste greep. Maar bij 't naderen van 't conflict, dat bij Andersen zoo vanzelf en natuurlijk zich ontwikkelt is, Dr. Unger zóó vast geloopen dat men zou wenschen dat hij niet hooger en niet verder dan Andersen had gemikt, hem geheel was gevolgd in de oplossing, want nu is 't zoo burgerlijk, haast banaal, dat 't heel 't werk tenslotte veroordeelt.

In de eerste plaats is 't reeds zoo vlakweg geteekend de dood met een zeis als embleem, maar alsof Dr. Unger dit gevoelde tracht hij onze aandacht af te leiden. Want inplaats dat de moeder hierdoor begrijpt, dat ze aan 't doel van haar reis is, laat hij haar verwonderd vragen: ‘Je draagt een zeis? Wat moet je hier, in den winter maaien?’ Niet minder goedkoop is de symboliek die Unger kiest, in 't huis van den dood.

Is 't heel mooi en treffend wanneer Andersen bloemen met kloppende harten kiest, die kwijnen door slechte aarde of verwelken door weinig zon, Dr. Unger kiest een aantal kaarsen en kaarsjes, ontelbaar vele, hooge en lage, dikke en dunne.

Een kleine bloem die natuurlijk al groeiende groot wordt en daarna verwelkt en sterft is een zuiver en natuurlijk beeld, maar een dun kaarsje, dat al brandende moet dik worden en groeien en dan daarna op-branden.... 't doet werkelijk komisch aan.

De moeder ziet nu nog het kaarsje van haar kind - zeker een dun kaarsje - 't is bijna opgebrand.

En 't nu komende, het eigenlijke conflict, is wel zoo mal opgelost, en zoo onhandig, dat wij toch heusch Dr. Unger niet behoeven te helpen, omdat hij ons niet helpen kon met iets beters.

Bij Andersen wil de moeder andere bloemen vernietigen, wat de dood, ten koste van alles, moet verhinderen, omdat hij aansprakelijk is. Hier laat Dr. Unger de moeder het kaarsje van haar kind ruilen voor een andere groote kaars onder veel en sterker wordende donder.

Dit is zeer onlogisch, zelfs in een mysterie-spel. Een kaars blijft een kaars en dat omwisselen is maar een poging, om er wat van te maken. In dit gedeelte ligt wel de grootste mislukking van moederlegende. Hier is alles even onmogelijk en duister gebleven, en nergens is ook maar iets van den kunstenaar terug te vinden.

Het laatste gedeelte is weer beter, hoewel niet krachtig. Ze gaat n.l. zoeken in de wereld om 't liefste van den mensch, in ruil voor haar 't leven van haar kind of dat van den zwerver wiens kaars ze heeft verwisseld.

Ze vindt niemand bereid. Dan offert de moeder zichzelf en redt daarmede haar kind.

Nu heb ik niet van stap tot stap een vergelijking gemaakt, omdat de navolging zeer duidelijk is. En duidelijk genoeg in wiens nadeel.

[p. 128]

Toch wil ik ook nog even nader terugkomen op verschillende goede gedeelten.

En om U na de verschillende minder gunstige opmerkingen toch van werkelijk goede, zelfs bizonder goede gedeelten te overtuigen, wil ik de klacht van de moeder citeeren.

Wanneer de moeder uitgeput op den top van een berg is gekomen, bij een wegwijzer, dan in angst en vermoeidheid, komt deze klacht:

‘Zoo moe.... zoo moe.... En zoo ver.... Diep duister is het, zelfs geen ster.... waar ben ik....? Van welken kant ben ik gekomen?.... Waarheen moet ik gaan?.... wegwijzer, zwijg je? Hier zwijgt alles in het eindelooze.... Wil je mij niet helpen, jij stomme vriend, die mijn weg weet....? Wie droeg jou, kale stam, op zijne schouders hierheen, jij opgeheven vuist uit taai hout, en sloeg je hier wortelloos in? Naar welke oorden strekken je armen in het donker? Welke namen van verlangen en illusie verberg je als verlossende lichtwijzers in je hand....? Was de man, die jou in steen vastklonk, bevreesd dat hij eens den weg vergeten zou, dien hij jou toevertrouwde....? En wie komt er ooit, buiten hem, tot jou, om den weg te vragen in deze nooit betreden ruimte, God zóó nabij dat men de sterren zou kunnen grijpen als ze zich niet verborgen? Hier, waar 't verdoolde wild het karig mos van de sneeuw bedekte steenen vreet.

Kwamen er velen tot je met de hoop in hun hart en zeker van hun doel? Keerden er velen terug óók, verheugd weer ademend, want zeker van hunne thuiskomst? Niemand vrees ik.

Jij wijzer in de hoogte. Ik ben zoo moe en zoo zwak! Wijzer! Kun je niet je tot mij nederbuigen? Sloegen storm en regen de woorden op je armen uit? Mag ik niet weten wat je geheim is, omdat nacht het omhult?

Jij zwijgt, jij ziellooze stam van hout. Er was toch eens leven in je. Levenssappen stegen hunkerend in je op tot je breede takken. En bleef er nu niets meer over dan het droeve geraamte van je krachtlooze armen?

Hoor je me niet, o groote broeder boom....?’

Ik neem zulk een lang gedeelte om het zuiver dichterlijke van Dr. Unger te toonen tegenover de vele gebreken waar ik op wees. Nu zeg ik tevens dat dit wel het meest gelukkige van heel de 5 bedrijven is.

Want na dit alles kan ik niet anders zeggen, dan dat dit mysterie-spel een mislukking is.

Het simpele, maar zoo diep zuivere sprookje van Andersen, in enkele bladzijden, zegt oneindig veel meer dan deze reeks bedrijven van Dr. Unger, omdat het eerste enkel kunst, het tweede grootendeels maakwerk is.

v. D.

Lydia's moeilijkheden door Willy Pétillon. Amsterdam, v. Holkema en Warendorf.

Werkelijk een zeer prettig meisjes boek, 't heeft mij bij de lezing warm gemaakt. Een modern gezins-leven dat zóó gezellig en rustig is geteekend, waarin een werkelijke harmonie heerscht, zoodat wij enkel vragen waarom moest hier enkel nog 't eene ontbreken, dat voor ons alles is. De illustraties van Netty Heyligers zijn mooi.

v. D.

De Woelwater, door C. Joh. Kieviet. Amsterdam, v. Holkema en Warendorf.

Wanneer ik schrijf, dat dit een ‘gewoon’ boek van Kieviet is, zou 't voldoende zijn als aanbeveling, maar voor dit jongensboek mag een warme aanbeveling zeker nog volgen.

v. D.