Opwaartsche Wegen. Jaargang 2

[p. 189]

Boekbespreking.

Lyceum-Herdrukken. II. Vondel's Gysbrecht van Aemstel en Leeuwendalers. III. Vondel's Lucifer en Adam in Ballingschap, in verkorten vorm uitgegeven door Drs. Ph. A. Lansberg. Bij J.B. Wolters U.M. - Groningen, Den Haag - 1923.

Heel veel goeds is van deze uitgaven niet te zeggen; mijn waardering betreft voornamelik het smakelik uiterlijk, vergeleken bij andere dergelike schooluitgaven en de illustraties, maar ongeveer al wat voor rekening van de heer Lansberg komt, is teleurstellend.

Ik vond dezer dagen mijn bezwaren, uitvoerig gedokumenteerd, bevestigd in een artikel in ‘De Nieuwe Taalgids (Maart 1924) van de hand van de heer Opstelten, onder de veelzeggende titel ‘Vandalisme’.

Ik zou met een korte verwijzing naar dit artikel misschien kunnen volstaan. Er is over deze manier van uitgeven na de grondige beschouwing in ‘De Nieuwe Taalgids’ niet veel nieuws meer te zeggen.

Veel lezers van Opwaartsche Wegen lezen echter ‘De Nieuwe Taalgids niet, bovendien mijn aanteekeningen betroffen vooral de Lucifer’ terwijl de heer Opstelten voornamelik de Gysbrecht in het sentrum van zijn kritiek heeft geplaatst, zodat onze opmerkingen elkaar enigszins kunnen aanvullen. Ook verschillen de twee tijdschriften van karakter, zodat van zelf de bespreking enigszins anders is.

Drs. Lansberg heeft om pedagogiese redenen het nodig gevonden in elk der vier door hem uitgegeven stukken van Vondel ongeveer een derde gedeelte te laten wegvallen; in de Leeuwendalers is het zelfs bijna de helft. De reien zijn onaangetast gebleven, zodat de dialoog uitsluitend door deze ‘bezuiniging’ getroffen wordt. Ik maak deze opmerking niet om de wens uit te spreken, dat de heer Lansberg zijn systeem een volgende keer ook op de reien zou toepassen, maar alleen om te laten zien, wat er van de dialoog overblijft. De bedoeling van de heer L. met dit alles is, dat de jongens op school nu bv. 4 inplaats van 2 stukken van Vondel kunnen leren kennen. Het resultaat is echter, dat ze een zeker geestesprodukt van de heer L. onder de ogen krijgen; 't een en ander uit Vondels verzen, dat nog net voldoende is om enig begrip te krijgen van de inhoud van het stuk, maar een echt Vondeldrama is het niet meer. Het lijkt me beter één bedrijf goed te lezen en de rest dan maar eens door te vliegen, als men graag veel in één schooljaar wil laten lezen.

Deze schrapmethode lijkt op het lezen van een romansverslindster, die in haar haast om toch maar spoedig het einde te weten, van elke bladzijde wát leest om de draad niet kwijt te raken en na een half uur met een tevreden zucht het dikke boek naast zich neerlegt: ze hebben elkaar.

'k Geloof wel, dat de bedoeling van de heer L. goed was. 'k Wil er niet aan twijfelen, dat wel degelik liefde tot Vondel's werk hem er toe bracht, maar alle liefdesuitingen zijn niet even verstandig. Men moet zich maar eens indenken de toepassing van een dergelike methode op een modern gedicht, waarvan men veel houdt. Men moet eens proberen om in het Schrijverke van Gezelle bijv. van elke 10 regels er 4 weg te laten vallen en zien wat er van overblijft.

'k Wil met een paar voorb. uit de Luciier laten zien, hoe willekeurig de heer Lansberg met Vondel's verzen omspringt.

[p. 190]

Een heel kras staaltje vind ik in 't eerste bedrijf.

r. 219 e.v. In het volledige drama staat:

Godt sloot van eeuwigheit het Menschdom te verheffen
Oock boven 't Engelsdom, en op te voeren tot
Een klaerheit en een licht, dat niet verschilt van God
.....................
......................
Genade dooft Natuur en al haar glansen uit.

De heer L. maakt daarvan:

Godt sloot van eeuwigheit het Menschdom te verheffen
Oock boven 't Engelsdom, en al haar glansen uit.

dus na de eerste helft van vs. 219 volgt de tweede helft van vs. 231. Twee vershelften, die niet bij elkander horen, worden hier bij elkaar gelapt, de 2e helft verandert zelfs helemaal van betekenis.

Iets dergeliks komt niet eens, maar vele malen voor. Prachtige vergelijkingen worden als onnutte ballast tegelijk op zij gezet.

In het begin van het 2^de bedrijf:

vs. 357 Een andre klaerheit komt in 't licht der Godtheit stijgen,
En schijnt ons glansen doot; gelyck de zon, by daegh,
De starren dooft, voor 't oogh der schepselen, om laegh,
't Is nacht met Engelen, en alle hemelzonnen:
De menschen hebben 't hart des Oppersten gewonnen,
In 't nieuwe Paradijs: de mensch is 's hemels vrient:
Ons slaverny gaet in.

De heer L. knipt weer een vers middendoor en verknoeit het tot:

Een andre klaerheit komt in 't licht der Godtheit stygen
En schynt ons glansen doot; de mensch is 's hemels vrient:
Ons slaverny gaat in.

Een andere grief tegen deze uitgave is, dat er een goede inleiding tot Vondels dramatische kunst bij ontbreekt. Een grote verdienste van andere Vondeluitgaven zoals b.v. de Luciferuitgave van Cramer - MoIkenboer is de breedopgezette beschouwing van het stuk en de bibliografiese aantekeningen, die de uitgave ook voor verdere studie van belang doen zijn. Hiervoor komt bij Drs. L. in de plaats de aan 't hoofd van elke pagina geplaatste opmerkingen, een heel magere vergoeding. De bedoeling er van is voornamelik het geven van ‘nauwkeurige inlichtingen omtrent de regie’.

Maar wat hebben lezers nu aan toneelaanwijzing als deze: ‘Daar verschijnt Belz.: er ontstaan effecten van harmonie en van tegenstelling; er komt ruimte, de blauwe hemellappen deinzen: er ontstaat atmosfeer, - en als (24) Ap. op het tooneel wipt, denkt men zich gemakkelijk in den hemel.’ (p. 4 en 5).

Ook de tekstverklaring laat nog al wat te wensen over. De heer Opstelten somt een heel rijtje grove fouten op, die makkelik voorkomen hadden kunnen worden bij het raadplegen van de gewone hulpmiddelen en andere tekstuitgaven.

Ook laat de heer L. ons telkens in de steek, terwijl op andere plaatsen totaal overbodige opmerkingen bijgevoegd zijn.

Zo was beslist nodig geweest - waar telkens in de Lucifer over de ‘kreitsen’ en de ‘negen bogen’ gesproken wordt - om iets te zeggen van het zgn. Ptolemaeiese stelsel, bij Cramer-Molkenboer uitvoerig toegelicht.

Woorden als geestigh in r. 81, redelycke en troni in r. 89, een uitdrukking als 't vrouwelycke dier in r. 132 hadden wel enig kommentaar nodig, om nu maar bij 't eerste bedrijf te blijven. Ook was het wel dienstig geweest zo nu en dan even naar een Bijbeltekst te verwijzen, 'tgeen de heer L. stelselmatig vermijdt, terwijl het voor een niet-Bijbelvaste lezer vooral bij Vondel toch zo verhelderend kan werken; ik denk aan r. 71-72, r. 131, r. 167.

[p. 191]

Volkomen overbodig is daarentegen de opmerking naast r. 75-76: ‘Vondel kende de natuur en had haar lief! Of het zeer betwistbare klemtoonteken op zwieren in r. 89. Ook zo de opmerking bij r. 97-108.

Maar genoeg, deze bespreking is niet bedoeld als een aanvullende korrektie op het werk van den heer L., veeleer is mijn bedoeling een adhaesiebetuiging met het artikel van den heer Opstelten: deze uitgave is een karikatuur van een goede Vondeluitgave.

v. H.

Marnix-drukken.
Hesba Stretton, No place like home, adapted by R. Abels.
Hedwig Andrae, Ein königlich Kind, herausgegeben von J. Karsten. J.B. Wolters, Groningen - Den Haag, 1924.

Onder den naam Marnix-drukken verschijnt bij Wolters een serie geannoteerde verhalen in 't Frans, Duits en Engels voor de Christelike scholen, waarvan ons een paar deeltjes ter kennismaking werden toegezonden. De uitgave heeft onze volle sympatie, komt echter voor een enigszins brede bespreking in ons tijdschrift niet in aanmerking.

v. H.

Dierenvreugd en leed, door L. Dorsman Cz. en Jac van der Klei, 1e deeltje. Nederlandsche dieren.
In het wonderland, door Josef Cohen en Wytse Keuning, 1e deeltje. Bij J.B. Wolters U. M, Groningen - Den Haag, 1923.

Een paar aardige boekjes voor de hoogste klassen van de lagere school over planten en dieren.

v. H.

De Dageraad des Heils door Ds. J.J. Knap Czn., Nijkerk, G.F. Callenbach.

Dit werk is als eerste zending aan de leden van de ‘Christelijke Bibliotheek’ toegezonden. Twaalf tafereelen uit de Heilige Schrift bij de overbekende platen van Harold Copping. De inhoud van dit zeer royaal uitgevoerde werk, belooft meerdere vervolgen.

De schrijver en schilder zijn in onze kringen, door den uitgever reeds zóó bekend, dat ik een aanbeveling overbodig acht.

v. D.

Vader, onze Vader! Verzen van Jos. van Wely, O.P. Uitgevers Mij. De Gulden Ster - Amsterdam 1923.

Verzen die met groote aandacht gelezen zullen worden. Zelden las ik een bundeltje, waarin zooveel rust en zekerheid. Geen hartstochtelijke bewogenheid, maar een vast vertrouwend, bijna aandoenlijk spreken van een kind tot zijn vader. De gedachten staan in een klaarte van stilheid, als onbewogen rimpelloos water. 't Is wierrook.

Herhaalde belijdenissen, gebeden en aanroepingen, van een stil-geworden ziel.

't Meest verblijdende is wel de eenvoud en oprechtheid, een accent van onmiskenbare echtheid, nooit gezwollen rhetorisch.

Werd nog een weemoed wild
Hij stierf tot rust verstild,
Zooals de voetstap laat op straat
Die even opleeft en vergaat

[p. 192]

Dit eene versje dat ik overnam uit: Tot de stilte, is de toon van bijna al de verzen:

Zooals de voetstap laat op straat,
Die even opleeft ... en vergaat

Nu is 't waar dat de rust en kalmte gewonnen moet zijn uit diepe onrust en zwaren strijd, en men daarom zich allicht de vraag stelt of hier de zuiverheid wel echt is, maar, al is de hevigheid van den strijd in dezen bundel verre, toch is er meermalen nog een verren klank die aan onrust en smart herinnert. Het mooie vers, dat ik wel het meest zuivere, maar vooral het meest eigene vond wil ik in zijn geheel overnemen:

Nu met de vensters dicht,
En in dit heimlijk licht.
Blijkt het wel zalig te verstaan,
Wat tusschen ons ís aangegaan:

Geheim, dat geen ons neemt ...
Och vreemden zijn zoo vreemd,
Hoe leid ik machtloos andren in,
Al heugt mij zelfs het vroegst begin!

Want zooals geur bevangt,
Die mild te dralen hangt,
Zoo blijft dit heilig uur gewijd
Door heugnis aan Uw heerlijkheid.
Het lijden, dat ik leed,
De daden, die ik deed,
't Heeft alles nauwer dan ik dacht
Ons beider harten saamgebracht.

Werd nog een weemoed wild,
Hij stierf tot rust verstild,
Zooals de voetstap laat op straat,
Die even opleeft en vergaat.

Wat is dit uur toch goed.
Dat U hervinden doet!
Ik mag na eerst die angst en pijn
Nu enkel nog gelukkig zijn.

Hoe spreek ik overluid
Uw goedheid eenmaal uit?
Er is zooveel, dat ik verstond,
Waarvoor ik nooit nog woorden vond.

Ik heb nu vooral dit vers om het meest eigene gekozen. En van Wely heeft daarom een eigen geluid, omdat hij iets te zeggen heeft.

Het zwakke in in dezen bundel is te overwinnen. Ik wil daarom op twee gebreken wijzen:

1^o. Het te hinderlijk sentimenteele, dat daarom te zoetelijk aandoet. Dit gebrek komt reeds naar voren in het vers dat ík overschreef, maar sterker nog in: Als kinderen rijpen, met dit begin:

Vader, in Uw teederheden
In een schemer van uw lach
Klaart een nooit geweten vrede
Door den stroefsten levensdag.

2^o. Een ander gebrek is een nog te veel onder invloed zijn van anderen. Sterk is b.v. Boutens kenbaar in Uitwonend.

Ik bleef, hoe trouw bemind,
Een arm uitwonend kind:
Dat heeft vaak boven kracht beproefd
Mijn eenzaam hart, dat U behoeft.

Dit zijn kleinigheden die een dichter toch helpen vormen, maar díe hij overleeft. Ook voor onze kringen heeft dit bundeltje waarde, 't zijn Christelijke verzen.

v. D.