Opwaartsche Wegen. Jaargang 1

[p. 111]

Boekbespreking.

Emmy van Lokhorst. Phil's Amoureuze Perikelen. Rotterdam. W.L. & J. Bruse's Uitgeversmaatschappij. III druk

Dit boek is niet nieuw meer en deze druk wacht reeds lang op zijn bespreking. Met een paar regels zouden we 't dus terzijde kunnen schuiven. 't Is ook geen zwaar deel en zeer origineel van verhaal is het evenmin. Waarom zouden we er dan niet met een enkele opmerking langs heen kunnen gaan? Omdat dat niet kàn. Omdat dit boek over Phil's liefdesperykelen 't eenvoudig niet toelaat. Want het is geen boek om er onverschillig langs te loopen, - het laat zich niet negeeren, het dringt zich met een onweerstaanbare kracht op; het is als een van die vreemde sterke menschen, die in ons leven komen en waar we niet koeltjes, als bemerkten we hun aanwezigheid niet, langs heen kunnen gaan, - die we of innig moeten liefhebben of moeten haten. Dit boek is er een van te fel inwendig leven om niet te worden bevangen door de siddering van de onverklaarbare invloed, die als 't ware een geestelijke atmosfeer schept, waarbinnen men al lezende dieper en dieper getrokken wordt.

Hier is het niet de uiterlijke vormkracht, die door een zuiver lijnenspel een loutere harmonie van kleuren de blik geboeid houdt - het is de hevige uitstraling van een innerlijk oerwezen, dat door de vormen heen onze ziel binnendringt. Het is die naamlooze eenheid van krachten, waaruit alle leven opwelt, uit welker voortdurende spanning alle levensuitingen opvonken; het is die ongedeelde geest die, opstijgend uit de ondoorzichtige diepten van het innerlijk, scheppende in kracht toeneemt en zijn wezen openbaart in een overvloed van kleurige beelden en stemmingszwangere woorden. Het is de zoo volkomen vluchtige en niettemin zoo fel-werkelijke ziel van het boek, die al die tafereelen en stemmingen tot een organische eenheid maakt en die toch aan ieder beeld, aan ieder woordje zijn eigen groote beteekenis, zijn subtiele waarde geeft. Het is de geest van het boek, die ons, terwijl we ons aan de lectuur overgeven, onhoorbaar, zachtjes besluipt, die onze fantasie gevangen neemt en tracht mee te voeren langs de duisterroode weg van wellust; die onze ziel doet uitzetten in groeiende weerzin, te heviger naarmate de macht van deze onzichtbare overweldiger toeneemt. En uit deze vormelooze worsteling tusschen de sluipende zinsbekorting en het herkennend geweten wordt die oprechte en diepe haat geboren, die niets kent dan een enkel, vellend gebaar: het vonnis.

Hier is het oordeel reeds geveld, eer de rechtsgronden zijn ontdekt, - het vonnis reeds voltrokken eer het is geformuleerd. Want dit is de onmiddellijke herkenning, de intuitieve aanvoeling van het listig verholen wezen, dat misschien wel het uiterlijk oog, maar nooit door de zedelijke intuitie gescherpte innerlijke gezicht kan misleiden.

De booze geest van dit boek is, als zoo telkens in onze hedendaagsche woordkunst, de geest van ongetemde zinnelijkheid. Deze booze geest groeit

[p. 112]

door het heele boek heen, zoodat hij tenslotte een wanstaltige afmeting, een volkomen macht heeft gekregen. En Phil, de tragische figuur in deze schetsen, wordt aan het eind van de laatste schets de typische ellende-mensch van de moderne epiek: zich krommend in de gloeiende klauwen der sexueele begeerte, ziet ze geen hoop, geen mogelijkheid meer. Maar haar vroegrijpe jeugd is de bloesem van haar leven schijnbaar geknakt.

Phil heeft zes ‘liefdesdrama's - waarvan alleen het laatste eerst een werkelijk liefdesconflict meebrengt. Voor die tijd zijn het slechts voorafgaande stadia in de groei van haar innerlijk leven.

In deze zes hoofdstukken volgen we de psychologische ontwikkeling van Phils jeugd. Als ze twaalf jaar is, verschijnt er een cavalier in de gestalte van een zestienjarige jongen, die op weg van en naar school met haar meeloopt. Phil moet dit van Ma ‘uitmaken’. Dit geval doet haar bewust voelen, dat de wereld ‘koud en leeg’ is. Dan volgt de heftige affectie voor ‘Noordje’, de lieve taalleerares, die Phil de zin van ‘naastenliefde’ leert. Phil neemt zich voor, net te worden als Jezus, die ‘heelemaal goed’ was. De eerste beste poging mislukt al jammerlijk en loopt uit in een vinnige vechtpartij. Dit laat Phil, die uit Noordje's gratie is, voelen, dat ze ‘niemand, niemand had. Als ze groot was, zou ook niemand van haar houden, dat wist ze zeker, ze was zoo vreemd en zoo raar en zoo vèr van anderen.’ Dan komt de episode met haar neef Ru, de student, die naast haar zittend haar algebra maakt, z'n arm om haar middel gevleid. Dit maakt in Phil de eerste concrete begeerte wakker. Iedere dag verlangt ze weer naar z'n arm. Een avond, waarop hij aan haar andere kant zit en dus los naast haar, is een ‘vreemde, leege avond’ voor Phil. Ze mist die ‘vreemde, heerlijke betoovering’. Phil's vierde liefdesdrama is 'n impromptu met de twintigjarige ‘verloofde’ van haar vriendin. Te hebben een verrukkelijk gesprek, maar Phil raakt totaal van streek, wanneer Huug haar een zoen geeft. Ze leert nu, dat sympathie iets anders is dan sexueele aanraking. En toch heeft ze er nog een paar dagen geleden zoo ontzettend naar verlangd, dat er iemand was, die ‘haar in zijn armen nam en kuste... liefde... liefde... liefde!’ Op haar achttiende jaar ontmoet ze bij een zieke vriendin, die ze verpleegt, de geleerde ‘Paul’. Ze is dan al zeer belezen in Zola, de Balzac en Flaubert en ze hebben heerlijke gesprekken over kunst en muziek etc. Ze begrijpen elkaar uitnemend. Maar wanneer hij haar tot vrouw vraagt, ziet ze, dat hij lichamelijk toch ‘armelijk en duf’ is. De tegenstelling tusschen sympathie en sensualiteit treedt hier nog scherper bewust aan de dag. Tenslotte is ze in Amsterdam op een assurantiekantoor en nu bijna twintig, breekt de hartstocht door. Ze laat zich door haar getrouwde patroon met dichterlijke en muzikale zielsverwantschap ‘einfangen’ en laat zich gaan tot een uiterlijke verhouding van wandelingen en verliefde kussen. Maar dan komt de laatste vreeselijke ontgoocheling: achter al die zinnelijke teederheden, die haar 'n oogenblik gek maken, voelt ze de armzalige leegte, de groote eenzaamheid - ‘op den bodem bleef altijd het verlangen, het naamlooze verlangen, dat niet te dooden is.’ En na een wrange scene gaan ze van elkaar. Zoo is het de geschiedenis van een stadig groeiend begeerteleven, door verschillende ervaringen heen zich van het onbewuste tot bewustheid ontwikkelend onder voortgaande psychische afsplitsing, die uitloopt in een volkomen innerlijke desorganisatie, een gemoedsvernieling, die eindigt met de absolute oppermacht van het sexueele. Een oplossing ontbreekt, het boek breekt plotseling af met Phil's vertrek uit Amsterdam. Door het schetsmatige heen loopt dus een psychologische samenhang, de opeenvolgende episoden zijn de disjecta membra, de ‘verspreide leden’ van één enkelvoudige idee: de noodwendige heerschappij van het begeerteleven in de mensch. Deze psychologische ontwikkeling

[p. 113]

kan op uiteenloopende wijze ethisch worden belicht. Onderzoeken we eerst de ethische bepaling door de schrijfster. Haar grondidee is de wanhopige dwangvoorstelling, dat in de worsteling tusschen de ziel en het zinnelijk begeerteleven dit laatste met absolute noodwendigheid moet overwinnen. De mensch is geen heerscher, maar slaaf en aan zijn sexueele neigingen moet hij vrije loop laten, ook al gaat dit ten koste van eigen en anderer levensgeluk, ten koste van het huwelijk en al druischt het tegen alle zede in. De verwoesting, die hij daardoor aanricht is daarom zijn schuld niet. Het is zoo bepaald, het is onontkoombaar: ‘het leven, de omstandigheden, het toeval verwijt ik, dat ik het geluk niet vind’ (pag. 224) en er is daarom van ‘schuld’ geen sprake: ‘Schuld, schuld? Er is geen sprake van schuld!’ (pag. 219). Het sexueele begeerteleven eischt en wettigt daardoor tegelijk onbeperkte erkenning. Waar ligt nu evenwel de verantwoordelijkheid, die van Phil is afgewenteld? Deze wordt, door het principe der erfelijkheid in het oneindige teruggeschoven. Phil's vader is iemand, die het met de huwelijkstrouw niet al te precies neemt (pag. 33) en Phil moet dus met zijn temperament erfelijk belast zijn.

Immers voegt haar eigen moeder haar vinnig toe ‘dat achterbaksche heb je van niemand vreemds’ (pag. 18). Haar opvoeding deugt totaal niet, als kind wordt er haast geen notitie van haar genomen, als jong meisje wordt ze al spoedig geheel zelfstandig. Haar eigen moeder is voor haar een vreemde, ze háát haar. Zoo is er geen warme, liefderijke zorg voor dit kind met haar aangeboren hevige zinnelijkheid en geen moreele leiding en steun nemen haar in bescherming tegen haar eigen groeiend begeerteleven. Aan zichzelf overgelaten, voedt zich haar artistieke geest met de geestelijke aanschouwingen van het naturalisme en de décadence; ze groeit totaal in het wild op. Innerlijke aanleg en uiterlijke omstandigheden werken dus samen, om haar te maken tot de beklagenswaardige, wanhopige Phil, die we aan het slot van het boek zien vertrekken, met vernietigde illusies. Slachtoffer van de onverbrekelijke cirkel der transcendente en immanente determinatie, slachtoffer van het noodlot.

Ons uitgangspunt daarentegen is de onmiddellijke, intuïtieve zekerheid, dat deze heele vernuftige samenhang opzettelijk bedacht en dus leugenachtig is. Dit opzettelijke hangt samen met verschillende psychische factoren. Ten eerste wordt een soort quasi-godsdienstigheid gebezigd - (voor het eerst opgemerkt door Drs. Tazelaar als algemeen kenmerk van dit soort proza) zoowel in de gevoelens van Phil (pag. 185, 192, 213, 215) als in haar innerlijke bedoelingen (pag. 32, 50, 61, 66). Hierin accentueert de schrijfster Phils goede wil, en de mislukking daarvan is meteen de afrekening met dit soort zedelijke ‘goedheid’, de naastenliefde. Ze is toch onhoudbaar tegenover de egoïstische sexueele begeerte.

Ten tweede bedient de schrijfster zich, juist om de theoretische zin van haar plastische tafreelen te verduidelijken, van een dialoog, die aan elkaar hangt van zoo waanzinnige sophismen, zooveel holle quasi-wijsgeerigheid, dat het iemand de koude rillingen aanjaagt. Daarbij wordt een ergerlijk misbruik gemaakt van bepaalde begripswaarden als ‘geest’, ‘intuitie’, ‘hoogere moraal’, ‘ruim zien’ enz. De ruimte verbiedt hier aanhaling. Maar men leze de holle en valsche bombast, die de veelbelovende Huug bezigt, om van Phil een zoen te krijgen (pag. 126-138). Verder de dialogen op pag. 118, 156. De onwaarheid en opzettelijkheid blijken hier ten duidelijkste uit de woordverdraaiing en begripsverkrachting. Om niet meer te noemen, bewijst ten slotte de stijl, dat hier geen waarachtige, objectieve visie is geweest, maar een uitbeelden van zinnelijke impulsen van zuiver persoonlijke hoedanigheid. Niet alleen komen regelrechte uitdenksels voor, zooals de droom

[p. 114]

op pag. 41 - die een bewuste tendenz bevatten; ook de stijl in 't algemeen heeft het gewrongene der verlengende subjectiviteit. Er heerscht verwarring in de visie: een moment tijds na elkaar wordt Phil telkens van uit zichzelf en weer van uit de schrijfster waargenomen.

De tendenz, de opzettelijke bedoeling schijnt door alles heen en wettigt de slotsom, dat dit noch naar het gegeven, noch naar de vorm waarachtige, profetische kunst is. Wat is hier de werkelijke ethische belichting van de samenhang? De zinnelijke drift is weliswaar sterker dan de aangeboren zedelijke impuls, maar heft de laatste geenszins op. In het geweten blijft dus de verborgen, maar pijnlijke kamp tusschen egoïstisch begeeren, dat volle erkenning eischt en het verantwoordelijkheidsbesef, dat zelfbedwang vordert. Het persoonlijke bewustzijn staat op de zijde van de begeerte en dus wordt het geweten verkracht. De bijbedenksels van causaliteit en determinatie, erfelijkheid en noodwendigheid die tezamen een ‘natuurlijke ethiek’ vormen, zijn voorwendsels tot goedpraten van eigen egoïsme. Dit is willekeur, verkrachting der innerlijke waarheid, zonde tegen het dichterlijk verantwoordelijkheidsbesef, miskenning van het profetische, verleugende, dus onzedelijke kunst. Naar inhoud en vorm.

Deze ‘kunst’ is eenvoudig een uiting van doelpsychose en ze kan daarom ook slechts door de begrijpende psychologie in haar ethische werkelijkheid aan de kaak worden gesteld. De leugengeest van dit boek verafschuwen we daarom - voor de schrijfster voelen we een waarachtig medelijden.

H.v.d.L.