Optima. Jaargang 1

[p. 66]

Boudewijn Büch
De waeraghtige bibliophiel

Het mooie boek (soms, ook door mij, een weinig ongelukkig ‘het bibliofiele boek’ genoemd) is sedert enkele jaren nauwelijks een onderwerp van zorg meer. Voor operette-bibliofielen lijkt alles interessant geworden, bibliotheken hebben geen geld meer voor aanschaf van het schone boek en drukkers van kleine persen zijn niet zelden esthetische en financiële boeven geworden. Zelfs geniet stencilwerk wordt in deze dagen van neergaande economie voor woekerprijzen verkocht - inclusief het signatuur van een Noordvlaamse dichter.

Toen ik op 17 december 1982 in het Drentse Museum te Assen een toespraak hield ter gelegenheid van de opening van een expositie die onder andere het werk toonde van Nederlands onbetwiste meesterdrukker Ger Kleis, sloeg het publiek zich nagenoeg op de knieën omdat de aanwezige veenkolonialen waarschijnlijk veronderstelden dat ik een humoristisch referaat hield. In wezen klaagde ik de recent vigerende mishandeling van het boek en de oprechte bibliofilie aan. Op 3 juni 1983 hield ik weer een rede over het genoemde onderwerp. Deze maal in Haarlem ter gelegenheid van de uitreiking van de Laurens Jansz Costerprijs aan Huib van Krimpen. Mijn toespraak (in brochurevorm verschenen) werd beleefd aangehoord. Na afloop maakte een tiental luchtig in tule geklede, lelijke meisjes een dansje op beatmuziek. Vervolgens mocht ik een rondgang maken over een soort boekenmarkt waarop mijn ogen werden geteisterd door de meest smerig getypografeerde en slechtst denkbaar ingepakte boekwerkjes. Het helpt dus allemaal niets.

[p. 67]

Een verzamelaar van het mooie boek - en dat ben ik buiten een collectioneur van enkele andere items - geniet op bijna lijfelijke wijze van het boek. Zo dikwijls heb ik in boekminnende gezelschappen gesteun en gekreun horen opklinken bij het bewonderen van een beau livre. Onlangs bemerkte ik deze eigenaardigheid bij mijzelf in de beslotenheid van mijn eenzaam studeervertrek. Ik genoot van de schenking die een goede vriend mij gedaan had: de tweede Drugulin-Druck uit de herfst van 1910. Kenners zullen weten dat het hier August Graf Platen Venezianische Sonnette betreft. Na uit mijn euforie geraakt te zijn, zag ik ook de gebreken van dit drukje. Het gebruikte corps is behoorlijk afgereden, de inkting is niet al te best (of men heeft geen rekening gehouden met het ‘moeilijke’ papier) en op de titelpagina dansen de letters werkelijk over de pagina. Er mankeert veel meer aan deze druk, het colofon staat bijvoorbeeld scheef op de bladzijde, maar aan alles kan men tóch zien dat dit boek met liefde gemaakt is.

Liefde kan ik bijna nooit meer het moderne, zogenaamd bibliofiele, boek toedichten. Op zich heb ik niets tegen fotocopieën die met een nietje bijelkaar worden gehouden. Wel heb ik grote, bijna tot agressie leidende, bezwaren tegen het door mihi in de handel gebrachte buideltje fotocopieën van De Zilverdistel-druk van Leopold Andrian Der Garten der Erkenntnis (1913). De mihi-kopie is een fantasieloos jatwerkje. Om de fotocopieën te maken heeft men het Zilverdistel-origineel grof moeten openknakken, de bladspiegel versjacherd en van de diepte van inkt en papier, dat het origineel heeft, niets heel gelaten. De gefotocopieerde Andrian heeft men in 1983 in de handel gebracht voor niet eens zo'n waanzinnig hoog bedrag (ofschoon iedere prijs te hoog is als het fotocopieën betreft). Wat de barbaren, die mihi drijven, kenmerkt, is dat zij deze ‘uitgave’ een ‘facsimile-uitgave’ noemden en er tien romeinsgenummerde luxe exemplaren van vervaardigden (in zilver karton met zinken nietje)! Menige boekdebiel trapt er in zoals bijvoorbeeld de Volkskrantse boekenchroniqueur Martin Ruyter - die zich tot het boek verhoudt als een ikea-tafelpoot

[p. 68]

tot een gesigneerde Empire bergère - en die krijgt lieden zo ver dat zij een giro uitschrijven om een boekekat in de zak thuis te krijgen.

Een ander, inmiddels berucht, voorbeeld van oplichterij is de heruitgave van een nrc/ Handelsblad-column van Gerrit Komrij door uitgeverij Bébert te Rotterdam in het (zodoende godvergeten) jaar 1980. De liefdeloosheid van het machinezetsel, de driedubbele serie die er (buiten medeweten van de auteur) werd gedrukt, de kromgetrokken band (maar wèl in slangeleder!) en een bindwerk dat uitsluitend kenmerken heeft van plakwerk - zijn allemaal bewijs van de grofgeestigheid van de uitgever die er al heel spoedig fancy prijzen voor ging vragen. Uiteraard kan men aankoop weigeren maar wat te doen indien men Komrij-verzamelaar is?

De laatste addictie vertoont schrijver dezes. Nu heeft hij de meest luxe (sic!) editie van de genoemde nrc/Handelsblad-column, De Bibliofiel niet behoeven te kopen - mij gewerd een exemplaar op elegantere wijze - maar in het geval van de monstrueuze heruitgave van Reve's Hollands Diep-colmns Een vieze oude kale man (De Utrechtse Dom-pers ((en de Stichting Samenwerkende Roofdrukkers Nederland)), 1983) kreeg ik het moeilijker. Weliswaar bezat ik de nummers waar Reve's geschriften in verschenen waren doch een waarachtige Revecollectioneur wil álles. Ook het 31 bladzijden tellende boekje, vervaardigd op een tiepmachien en geoffset op hema-4 papier. Gelukkig verschafte een bevriend Leids bibliofiel raad: ik kreeg arabisch-genummerd exemplaar 30 van hem cadeau. Om vervolgens thuis te lijden onder de schande mijn voormalige kameraad en gemankeerde deelnemer aan een geheel in de historie verzonken vraaggesprek aangedaan. Veel zwaarder weegt voor mij de prijs die dat wankele niemendalletje (qua uitvoering, dan) recent opbrengt. Zijn de boekenwereld en mijn mede-boekliefhebbers gek geworden? Ik meen van wèl.

Dat Reve juridische maatregelen overweegt ten aanzien van de Dom-pers vanwege roofdrukkerij acht ik een beetje ridicu-

[p. 69]

eel. Liever was het mij geweest dat de ex-typograaf G.K. van het Reve de Dom-pers voor de kadi sleurde vanwege hem aangedaan esthetisch ongenoegen.

Pretentieloze, lieve drukjes ken ik ook. Zo verscheen op de Terhorst-pers van Ser J.L. Prop een drukje, bevattende een gedicht van Max de Jong Damesportret van Rossetti (1983). Mooi papier (uit de binderij van het genoeglijke bindtalent David Simaleavich; exclusief binder van menig meesterwerk), een mooie Lutetia (uit de collectie van Jan Keijser) en een aangenaam, eenvoudig bandje. Dit drukje, zonder veel ophef gepresenteerd, is een gaaf voorbeeld van recente gute Liebhaberei.

Dat zelfde geldt voor Frédéric Bastets plano in mapje In Memoriam Albert Vogel (in eigen beheer uitgegeven en gedrukt bij drukkerij elve te Leiden, juli 1982). Het vers van Bastet is weliswaar wat ‘vol’ maar in ieder geval goed bedoeld. De uitvoering is eenvoudig doch heel behoorlijk te noemen als men drukkerij elve in aanmerking neemt die toch een gewone Leidse handelsdrukkerij is. Naar verluidt zou Ger Kleis (van de wonderbaarlijke Sub Signo Libelli-pers) verantwoordelijk zijn voor de typografie. Bastets gedicht is een unicum - hij is geen dichter die veel efemeren het licht schonk - en is niet onderhevig geweest aan woekerprijzen. O nee!, het is zelfs niet in de handel geweest en dat alles maakt deze uitgave zo liefdevolsympathiek.

Een ander mooi drukje verscheen in 1983 op de veelbelovende Ter Lugt Pers te Leiden. Het zijn vier gedichten van D. Blijn Tussen mensen tussen dieren. Het werkje valt vooral op doordat het een band ontbeert en gevouwen is in de zelden toegepaste harmonica-techniek. Achter D. Blijn verschuilt zich overigens, en dat maakt de uitgave interessant, de novellist Biesheuvel. Over deze uitgave - en ook over de eerste afdruk van de gedichten, elders - kan men een novelle schrijven, zo men dat talent beheerst. Curieus is weer dat deze mooie druk tot nu toe nauwelijks in de woekerhandel is opgedoken; waarschijnlijk vooral doordat slechts enkele exemplaren wijder verspreid zijn dan in de nauwe kring van de dichter.

[p. 70]

In dit hush hurry artikel beoog ik niet enig overzicht te geven van recente bibliofilesken of wat daar voor door moet gaan. Ik schrijf slechts over wat mij de laatste maanden opgevallen is of geërgerd heeft. Wat mij nooit ergert is het werk van Ger Kleis; een typograaf, zetter en drukker van een klasse die zijn weerga slechts kan vinden in het gezelschap van famous printers. De kwaliteit van zijn productie is ongelooflijk hoog, de kwaliteit van ‘zijn’ auteurs soms wat minder. Maar wat een genot kan men beleven aan zijn typografische experimenten, zijn bladspiegels en lettertypen! Onbevooroordeeld ten aanzien van Kleis kan ik niet staan - ik die minstens tien nummers van zijn fondsbibliografie in beslag neem (de bibliografie, door drs. R. Breugelmans, van Ger Kleis en zijn Sub Signo Libelli-pers zal eerlang verschijnen bij Reflex te Utrecht; een naoorlogse zeldzaamheid!) - maar wát een talent! Kleis' druk van een toneelstukje van Judith Herzberg, De val van Icarus (1983) is een geslaagd pogen van Kleis tot typografische vernieuwing van de toch eigenzinnige toneelstuk-kopij.

Dat Kleis zijn extreme artisticiteit soms verprutst aan zwakzinnig talent heb ik reeds eerder in dit artikel betoogd. Zo verscheen er onlangs van hem van ene Paul van Capelleveen De Verzoening. Kleis moet zelf in de maag hebben gezeten met deze geparfumeerde, Wildesque poëzij. Hij leverde de bladen los uit, was in zijn ‘Colophon’ enigszins kortaf (terwijl Kleis in de regel in een colofon nogal wat blikjes geeft in zijn geestelijke toestand of melancholiek wereldbeeld) en hij noemde in het colofon de gedichten ook niet bij hun poëtische naam maar eenvoudigweg ‘teksten’. Die teksten zijn er dan ook niet naar! (‘O, met gelakte voeten traden zij het zand.’, tekst 1, regel 19.) Toch is de verzorging van deze Sub Signo Libelli-druk weer optimaal.

Zeer onlangs werd ieder letterhart verblijd met het gevouwen vel (met blauwe omslag) Lettertypen / Sub Signo Libelli / (drukkersmerk:) ssl /1983. In deze, nu reeds zeldzame, uitgave van Kleis geeft hij een overzicht van de bij hem in gebruik zijnde lettertypen en ondergeschikte corpsen. Informatie leert ons

[p. 71]

dat deze letterproef niet volledig is; enkele exemplaren schijnen een extra enkel-vel te bevatten met enige ‘geheime’ typen annex corpsen. Deze exclusieve druk maakt het fonds en de uitgaven van Kleis tot een uitzonderlijk volledig gedocumenteerd private press-bedrijf. Bezitten de liefhebbers van Kleis nu zijn talrijke prachtdrukken, zijn aanbiedingsfolders, zijn letterproef - eerlang kan men van zijn bibliografie tevens kennis nemen. Een private press-fonds dat auteurs als bijvoorbeeld Komrij, Warren, Herzberg, en één nadrukkelijk ongenoemde, tot zijn stal kan rekenen en zo goed gedocumenteerd is, dat mag een wereldfonds van liefhebberende schoonheid heten. Doch welke kwellingen in mijn tehuis geraken! Men zendt mij op, men reikt mij aan, men valt mij lastig met allerlei Druckschund. Ik blijf al deze rommel opslaan in tochtige verhuisdozen, ik laat hem beschimmelen in een ranzige kelderkast. Maar hoe vaak verlang ik niet naar nieuw talent. Naar mooie vellen papier, fluweel van letters en van zinderende jongensverzen voorzien. En, werkelijk, ik taal niet uitsluitend naar luxe drukken van erkende poëtasters. Soms huil ik om een versje geloken; door een welwillende amateur op vuig papier geklonken. Wat drukwerk namelijk, naar mijn geperverteerde smaak, zo aantrekkelijk maakt is zijn onvermogen om te rouwen. Het spel van rouw en zwart-blauw beoefen ik met satanische graagte ten aanzien van dat syndroom dat ik verafgood: het weerzinwekkende leed in schoonheid te zien afgebeeld.

Een middelmatig dichter kan op mooi papier en in schone druk nog aardig opklinken. Een groot zanger op zacht papier en in een welgevallige letter maakt exclusieve carrière in mijn verboekte geest. Waar dichterlijke grootheid en typografisch genie elkaar raken - daar klinkt het Genieakkord op. Dat akkoord tref ik af en toe in die lieve drukjes maar de laatste jaren stééds in de drukken van Sub Signo Libelli. Een verstandig mens belegt dus van af heden in deze private presser. De imbeciel koopt Prisma-pockets en is daarmee ondertussen een stuk gelukkiger dan De Waeraghtige Bibliophiel.