Onze Kunst. Jaargang 13

[p. VI]

REMBRANDT: MANSPORTRET.
(Eigendom van den Heer Ch. Sedelmeyer, Parijs).

[p. VII]

REMBRANDT: PORTRET EENER BEJAARDE DAME.
(Eigendom van de firma Duveen Brothers, Londen).

[p. 1]

[Deel XXV]

Portretten door Rembrandt II
Mennisten

Verbijsterend complex is Rembrandt's werk, schilderijen, etsen, teekeningen. De chronologie, in hoofdzaak vastgesteld door 's meesters eigen dateeringen, geeft een ontwikkeling in vrij vaste lijnen te aanschouwen: er heerscht een bepaalde orde, men herkent een zekere caesuur; door te trachten het ongedateerde daarbij in te deelen, wordt een overzicht van den schijnbaren bajert gemakkelijker.

Voor den Rembrandtist die geen ‘expert’ wil zijn, hebben discussies over data en over authenticiteit dezelfde beteekenis: hij vraagt zich af in hoeverre deze nieuwe dateering of gene toeschrijving de meening omtrent Rembrandt's evolutie bevestigt of verandert. Het schilderij van Fabius Maximus bijvoorbeeld, eenmaal aan het oeuvre toegevoegd, verschafte een helderder inzicht in de stijl-tendenzen van zekere jaren. Door het herdateeren van de Eendracht van het Land werd hetzelfde bereikt voor het jaar 1641.

Ik zou de volgende dateeringskwestie niet te berde gebracht hebben, gave zij geen aanleiding om te wijzen op enkele bizonderheden in 't algemeen van belang bij het dateeren van portretten.

Rembrandt's imposant Mansportret, hier afgebeeld, is overgegaan uit de Ashburton-verzameling in het bezit van Charles Sedelmeyer te Parijs, bij wien ik het drie jaren geleden beschouwen mocht. Dr. Valentiner's laatste editie van Rembrandt in de Klassiker der Kunst (1909) geeft als datum op: omstreeks 1635 en stelt het tegenover het Portret eener bejaarde dame, bekend door de Amsterdamsche Rembrandt-tentoonstelling en dat 1635 gemerkt is. Daar de voorgestelden beiden op armstoelen gezeten zijn en ongeveer denzelfden leeftijd vertoonen, wordt de indruk gewekt, dat de schilderijen als pendanten bedoeld zijn en dat we man en vrouw voor ons hebben.

Dit is echter hoogst onwaarschijnlijk. Ten eerste kloppen de maten niet:

[p. 2]

het vrouwenportret is hooger, het mansportret vierkanter; niets duidt op een afsnijding. In verband met het formaat volgt de compositie van het mansportret een diagonaal, terwijl de hoofdlijn van het vrouwenportret een loodrechte as is.

Toevallig zag ik beide portretten kort na elkaar: een dergelijk verschil van techniek en van kleur is bij pendanten onmogelijk. Bij de monotone vrouw valt een invloed van Hals niet te miskennen; dunne schildertrant en een nastreven van de uiterste soberheid. Uit de laatste, door Bredius gevonden documenten (Oud-Holland, 1913, p. 81) weten we, dat Hals reeds in 1633 te Amsterdam zijn Magere Compagnie had aanbesteed gekregen.

In tegenstelling met de vrouw straalt de man in open kleurigheid, vet in de verf uitgevoerd door den welbewusten colorist: een warm bruin en een klankrijk rood, rood als tafelkleed en rood als trijp op den zetel, waarvan het bruine hout met gulden spijkerknoppen prijkt. De ivoor-blanke kraag staat in fraaie tegenstelling met het zilver-grijze stoppelhaar, uitgebeeld door spitse penseel-tipjes, die de huid laten doorschemeren.

Waar hoort dit schilderij thuis? In de onmiddellijke nabijheid van de Nachtwacht, in de jaren 1640 en 1641. Maar waardoor heeft men zich dan laten leiden bij de dateering ‘omstreeks 1635’? Klaarblijkelijk is het kostuum hier van invloed geweest: louter op kleeding en haardracht afgaand komt men ongeveer in 1620 terecht. Dergelijke typen komen voor op het eerste schulterstuk van Hals in 1616: kortgeknipt haar, sobere kleedij.

Wat voor een man kon er, omstreeks 1640, zóó bij de mode ten achter zijn? Wie volgden zoo'n ouderwetschen trant? Dat waren de doopsgezinden, die, tot laat in de xviii^e eeuw toe ‘er zoo maar op hun oud-mennist tusschen door gingen’.

Rembrandt moet veel met mennisten omgegaan hebben, zóó zelfs dat later een van zijn leerlingen de meening kon hebben dat de meester zelf mennist was. Hiervoor is echter het overtuigende bewijs nog niet geleverd. Het is mij altijd onwaarschijnlijk voorgekomen dat iemand, die zich van jongsaf in wapenpronk schildert, en wiens huis er van binnen zoo ongeveer als een arsenaal uitziet, voortgekomen zou zijn uit de secte der ‘weerlooze Christenen’, wien het wapendragen verboden was. Is Rembrandt waarlijk mennist geweest, dan hebben zijn geloofsgenooten, wilden ze goede vrienden met hem blijven, zeer veel door de vingers moeten zien.

Eenvoud in de kleeding was den doopsgezinden lief: Rembrandt's werk getuigt nogal dikwijls van een omgekeerd streven. Komt men op portretten zeer eenvoudige kleeding zonder sieraden tegen, dan wordt allicht vermoed dat het doopsgezinden zijn (zie bijv. Onze Kunst, 1911, deel XX, p. 172,

[p. 3]

Dr. C. Hofstede de Groot: ‘Zijn het wellicht Mennonieten, die zoo met voorbedacht hun afkeer van wereldschen tooi ten toon spreiden?’)

Gravure uit Starter's Friesche Lust-Hof (Amsterdam 1621).

Behalve andere, niet onvermakelijke zaken, leert ons het volgende vers, overgenomen uit Starter's Friesche Lust-Hof (Amsterdam 1621) enkele, voor de kostuumkunde interessante details en onder meer hoe er van een gewoon mensch, door verandering van uiterlijkheden, een mennist kon worden gemaakt.

Ick vryden op een tijd een soet Menniste susje,
Dien ick seer hoffelijck quam groeten niet een kusje,
Maer wat ick deed was wind, sey sy, by Iae en Neen,
Dit vrijen krenckt mijn eer, ick bidje gaet doch heen.
't Is onse susters niet geoorlooft te verkeeren
Als by het fynste volck, by broeders in den Heere.
Ick klaeghde van mijn brand, ick karmde van mijn smart,
Ick swoer haer liefde was gemetselt in mijn hart:
Maer wat ik deed of liet, ick kon haer niet bewegen,
Ick sprack nauw, of sy wist daer een schriftuur-plaets tegen,
En daermee dreef sy my gelijck de wind de pluym,
Want ick wist daer niet af; sy kond 't al op haer duym:
S'had Moses in haer hooft, s'had David opgegeten,
S'had in haer breyn geboud een klooster voor Propheten,
En al d'Apostelen die woonden in haer lijf.
Ick docht: Sint Felten speelt met dit geleerde wijf.
Sy sagh niet aan my, of het scheen haer te mishagen;

[p. 4]

 

Dan was myn hayr te lang, dan al te wild myn kragen,

 

Pouvretten al te weyts, het stijfsel al te blaeuw,

 

Dan was myn broeck te wyd, dan 't wambas al te naeuw,

 

Elck kousse-band te lang, 'k had roosen op myn schoenen:

 

In 't kort, sy maeckte sond, so werltschen man te soenen.

 

Wel goeden avond dan Iuffrou, seyd ick, en sy:

 

Gaet in des Heeren naem, syn wijsheyd blyf u by.

REMBRANDT: Ds. Anslo (ets).

_* * _*

't En was niet lang daer na, ick quam weer by haer treden
Verandert beyd in spraeck, in wesen, en in kleeden,
Myn mantel was gansch slecht en swart, myn hayr gekort,
Myn wit-gesteven kraegh so plat gelijck een bort,
Op al myn kleeren sat niet een uytwendigh koordtje,
En daer quam uyt myn mond niet een onheblyck woordtje.
Vrede sy desen huyse, seyd ick, en ick sagh
Gelijck Sint Steven deed, doen d'Hemel open lagh,
't Wit van mijn oogh omhoogh; ick noemde' haer niet als suster,
Doen stelden sy (so 't scheen) haer hartje wat geruster.
Ick las haer altemets een schoon capittel voor
En lelden haer niet als van Godsdienst aan het oor:

[p. 5]

 

Dus kroop ick in haer gonst; sy toonden haar wat blyer,

 

En ick wierd mettertijd wat stouter en wat vrijer.

 

Eens nam ick s'in den arm, en sey, ick wil het doen

 

By Iae en Neen, en gaf haer op sen Fries een soen:

 

Doen bloosde sy quansuys, en sey: ey laet dat wesen,

 

Men moet het klappen van lang-tongde menschen vreesen.

 

Ick swoer haer, dat ick wel zoo heymlyck en secreet

 

Was als de nacht, en sey: Voorzeker, dat je 't weet

 

Ick wil de kaers uyt doen. O sweert niet, sey se, trouwen

 

Doet uyt de kaers opdat ghy uwen eed mooght houwen.

REMBRANDT: Oude Dame.
(Verzameling Lady Wantage, Londen).

De rest kan in 't duister blijven.

De gravure, die in Starter's Lied-boek het geval illustreert, is hier nevens afgebeeld. Men aanschouwt er hetzelfde wat op Rembrandt's schilderij zoo opvalt: het gemillimeterde haar en de ouderwetsche dracht zonder ‘één uytwendig koordjen’. Ik geloof dus dat we zonder gevaar den datum 1640-1641 kunnen aannemen en voortaan spreken van het ‘Portret van een

[p. 6]

Mennist’. Dit stoere karakter telde wellicht mee onder de kudde van Ds. Anslo, den Mennonieten-predikant, wiens welvarend aanschijn in dezelfde jaren 1640-1641 tot viermaal toe door Rembrandt werd afgebeeld. Ook Anslo draagt de haren kort.

REMBRANDT: Oude Dame.
(National Gallery, Londen).

Tot besluit wil ik nog wijzen op een merkwaardige kwestie, kostuum en dateering betreffend, die zich voordoet bij Rembrandt's Oude Dame (verzameling Lady Wantage) gedateerd 1661 en bij het grootsche portret van dezelfde persoon in de National Gallery. Ook hier is het kostuum ongeveer 20 jaar ten achter en toch is dit laatste schilderij, naar de techniek te oordeelen, ongeveer 1660 ontstaan. Dr. C. Hofstede de Groot merkte terecht op dat dezelfde vrouw afgebeeld is op een teekening vroeger bij Heseltine, waar zij een bijbel op de knieën houdt. De heer F. Lugt, in zijn catalogus

[p. 7]

van de Heseltine-veiling wees erop dat de uitvoering van deze teekening op den datum 1640 wijst. Daar ook voor 1640 het kostuum reeds wat ouderwetsch is, wordt het waarschijnlijk dat we een menniste-menschje voor ons hebben. Hoe komt het echter dat deze dame op de portretten van 1661 er volstrekt niet zooveel ouder uitziet dan op de teekening van omstreeks 1640? Het antwoord hierop zal moeilijk te geven zijn.

REMBRANDT: Oude Dame.
(Veiling der Verzameling Heseltine, firma Frederik Muller & C^o, Amsterdam, 1913).

F. Schmidt-Degener.