Onze Eeuw. Jaargang 21

[p. 239]

Tooneel
Door Jo de Wit.

Maria Boodschap. Paul Claudel. Ons modern begrip vraagt van tooneelwerk de uitbeelding van karakters, van persoonlijkheden die het eeuwige steekspel spelen en die, bij de triomfen en nederlagen van dit levensspel, het eigendommelijke van hun geaardheid ten duidelijkste openbaren.

Bij Claudel echter speelt de persoonlijkheid een ondergeschikte rol; dragers van gedachten zijn zijn figuren, symbolen van het innerlijk leven der menschen. Ook hierin toont deze Fransche schrijver, die met zijn verlangen in de middeleeuwen leeft, een sterke neiging tot die vorm van oude, uit de kerk voortgekomen spelen waarin de psychologie als factor op zich-zelf verwaarloosd bleef. Psycholoog in de moderne beteekenis is Claudel niet, zijn figuren komen niet in onze verbeelding te staan als menschen van vleesch en bloed, zij blijven ons vaag en heel ver. Wat ons, na lezing of aanschouwing van Claudel's werk bijblijft is zijn levensbegrip, zijn filosofie zou men bijna kunnen zeggen, en zijn godsdienst. Al moge Claudel bedoeld hebben met dit stuk te geven een zuivere spiegeling van middeleeuwsch geloof en middeleeuwsch gevoelsleven, hij kan toch niet anders dan van zijn figuren zijne spreektrompetten maken.

[p. 240]

Zijn gecompliceerd wezen kan, ondanks de hartstocht waarmee hij het katholicisme belijdt, en de liefde die hij het middeleeuwsch leven toedraagt, onmogelijk de ballast van overbewustheid die hij als twintigste-eeuwer, als dichter en cultuurmensch heeft te torsen, van zich werpen om argeloos, simpel en kinderlijk te naderen tot het innigst wezen van middeleeuwsche devotie. Een zeer merkwaardig verschijnsel van moderne verwevenheid dunkt ons Claudel, een die, hoogbegaafd, een echt dichter, de extase telkenmale juist even te hoog opvoert, gedreven als hij wordt door een verlangen naar algeheele bevrijding en gestuwd door de begeerte om uit de donkere schachten van 's menschen onbewustheid het brandend verlangen naar onaardsche schoonheid te delven en het te toonen, lichtend en sterk. Doch zijn woorden en zijn begrippen zijn ontoereikend, hij forceert somwijlen de syntaxe, hij verzint nieuwe woorden of verleent aan de oude nieuwe beteekenis. Hij heeft zijn inspiratie eens gekenschetst als ‘un certain esprit et bruit’ die God in hem brengt. Dit besef van een dichterschap bij Gods genade heeft hem mateloozen trots verleend; hij is van meening dat hij mag beschikken over volledige vrijheid van vorm en uitdrukking en hij, in politieke zin monarchist en feodalist, hij toont zich in kunst anarchist als weinigen. Indien hij niet begrepen wordt.... zijn schuld is het niet, zijn ingeving toch is van goddelijke orde (en daarom al onaantastbaar). Tot den lezer zegt hij, en hij maakt diens taak daardoor zwaar: ‘Je n'ai pas à faire de vous, à vous de trouver votre compte avec moi’. Een vreemde tegenstrijdigheid doet zijn werk hinken op twee beenen: het Christendom zooals hij het belijdt, duldt niet de matelooze vrijheid die den moderne kunstenaar als zijn rechtmatig eigendom beschouwt - voor de ouden was dit alles anders, kunst en godsdienst was hun waarlijk één ondeelbare eenheid, en wie tot de middeleeuwen terug wil moet op geheel andere wijze naderen tot de dingen dan hij doen kan die de aandacht van het eigen-ik als

[p. 241]

een van zelf sprekende levensfunctie in zich bergt en die zoekt naar een bloesemrijke vormschoonheid als door de strengheid van het Christendom om haar bewuste zinnenstreeling veroordeeld zou worden.

Claudel zoekt een verzoening tusschen deze twee levenshoudingen en vindt haar niet.

Hij verafschuwt de maatschappij zooals zij nu is - hij, hooggeklommen ambtenaar der Republiek, hij hunkert terug naar de tijden toen de koning was: ‘Image de Dieu à qui seul obéissance est donnée, à lui seul due’, de tijden van absoluut geloof. Hij haat de wet die voor dat alles in plaats gekomen is. En hij zegent God die hem meer helderziend heeft gemaakt dan de anderen, hij die bevrijd is van de ‘afgoden’ hoe zij dan ook mogen heeten, de antieke als Isis en Osiris of de nieuwe ‘La justice, ou Progrès, ou la Vérité, ou l'Humanité, ou les Lois de la Nature, ou l'Art, ou la Beauté’ - maar hij gelijkt hierin helaas te veel den Phariseëer die God loofde, omdat hij niet was als de anderen.....

Deze hoogmoed, dit zelfbewustzijn is tot zijn dichterlijke gestalten doorgedrongen, zij allen dragen hun geloof zonder eenvoud, maar met overdadige glorie. Zoo ook in dit werk, ‘l'annonce faite à Marie’ - daar is Violaine, draagster van het stuk, de groote figuur die naar heiligheid streeft. Voor wie haar omringen wordt zij waarlijk heilig door haar vroomheid die haar de zwaarste offers lachend doet volbrengen. Doch zij bezit tevens (en mét haar Anna Vercois, haar vader) een modern besef van het eigen, innerlijk leven, van de zuivere vlam die haar verteert en zij verkeert geenszins in twijfel omtrent haar eigen waarde. Zij spreekt dit uit, herhaalde malen, zij vereert bijkans haar eigen liefelijke volmaaktheid; zoet, goed en schoon prijst zij zichzelve en zij vindt dichterlijke woorden die met bijna verschrikkende bewustheid de innerlijke dingen op hun plaats zetten. Hier is iets dat hindert. Het is de twee-

[p. 242]

spalt in den dichter; de fatale tweespalt van een ziel, die noch het een geheel en al is, noch het ander.

Als we b.v. denken aan de middeleeuwsche Beatrys, hoe daaruit opstijgt een devotie zonder iets van intellectueele vertroebeling, dan voelen we des te sterker hoe Claudel een dichter is die in het katholicisme een vorm vindt voor zijn dringend en hoogstijgend verlangen, maar hoe hij te veel individualist blijft om in diepste wezen met het middeleeuwsch geloof onverbrekelijk één te zijn. Hiermede willen wij niet zeggen dat Claudel niet een waarachtig Christen wezen zou of dat zijn ziel niet diep religieus zou zijn, maar zij is dit misschien op haar eigen, wijdere wijze, die niet precies past in de vorm die zij zich koos.

Een van de groote motieven in zijn werk is de kracht en de schoonheid van het offer. Violaine brengt het eerste offer uit de volheid van haar geluk als zij, een ander liefhebbend, den melaatsche Pierre de Croan, die zoo droevig is en eenzaam, op den mond kust, hem door die daad vergeving schenkend voor wat hij haar misdeed. En deze schoone daad van hoogere liefde is het begin-accoord waarmee zij het lange spel van haar lijden opent - zij kan niet tegenhouden wat als een vloed haar omstroomt en haar tot steeds méér afstand doen drijft. ‘Wie eenmaal dronk uit den lijdensbeker, trekt de lippen niet meer gewillig terug’. Zij blijkt uitverkoorne die geen aardsch geluk van noode heeft en die staag vervuld blijft van het besef eener wereld achter deze wereld. Is voor dit alles, strikt genomen, het katholieke geloof noodig? Violaine, melaatsch geworden, van ontrouw beschuldigd door haar verloofde dien zij boven alles lief heeft, trekt zich terug. Zouden wij deze hooge deemoed, dit geluk der ziel die alles in droom gezien heeft en die kan leven door het besef eener grootsche wereld-orde waarin zij slechts een vervluchtend atoom is, niet voelen en zien als nóg sterker en dieper zoo er de zelfverheerlijkende exaltatie, de heiligen-schijn en de traditioneele katholieke beeldspraak

[p. 243]

niet voortdurend bij te pas kwamen? Wel brengt Claudel soms allerteederste liefde tot uiting of diepe wijsheid - hij heeft stellig het sterk besef dat het geluk der wereld ver ligt achter elk reëel bezit, hij is een dichter die in verrassende metaphoren spreekt, maar hij is nog te ijdel, hij is te zeer bekoord door de eigen mystiek, die diep in zijn wezen opborrelt en hem inspireert tot zeer groote, maar nog al te dikwijls vage gevoelens. Hij moge niet vergeten dat het geen enkel dichter veroorloofd is het nauw verband met de donkere aarde te ontkennen, dat - het beeld is oud - de lelie haar wortels heeft in den duisteren, modderigen grond.

Claudel lijkt een vlinder - die vóór het zijn tijd is de donkere cocon uitvliegen wil, tot schade van zijn kracht en van de blankheid zijner vleugels.

Aan wonderen gelooven stellig zij allen die het leven met eerbied zijn genaderd, maar zijn de wonderen der ziel niet genoeg - moeten het tastbare wonderen worden? Is het leven van Violaine zelf niet een wonder, haar onwankelbare liefde tot Jacques en de zijne, ondanks alles, voor haar, die zich openbaart als zij, stervende, door de ziekte weggevreten, in zijn huis wordt binnengedragen? Maar in de oogen van Claudel is zij een heilige geworden die goddelijke kracht verkreeg en als een legendarische heilige kan zij het doode kind van Mara haar zuster en van Jacques die, na Violaine's ziekte, Mara tot vrouw nam, nieuw leven geven. Hier kan ons geloof niet meegaan. Is dit alles misschien slechts symbool, de overwinning van de liefde over de stof? Maar is haar geesteshouding al niet zulk een overwinning? en, waarom, indien God de dood van dit kind wilde, moet zijn zieltje weer teruggeroepen worden? Haar louterende invloed op de booze Mara ware een overtuigender bewijs van haar zielskracht geweest.

Doch... laten wij niet verder onze vraagteekens zetten.... Laten wij ook niet theoretiseeren. Claudel toonde ons dat dit gevaarlijk zijn kon. Wie zijn ‘Art poétique’ et zijn ‘Traité de la co-naissance au monde et

[p. 244]

de soi-meme’ gelezen heeft, ziet helder in dat Claudels dichterschap wel zeer evident is, hoe ware dit anders ooit opgewassen tegen zoo verwarrende en dikwijls dwaze theorieën? En wie zou dit dichterschap ontkennen, die aan de grootsche scenes tusschen Violaine en Jacques denkt?

Royaards heeft van dit werk een buitengewoon verzorgde vertooning gegeven. Plastisch gaf hij een prachtige vader-figuur. Mevrouw Royaards maakte van deze moeilijke Violaine-figuur een wel zuiver-primitieve verschijning. Maar hoe moeilijk was dit alles - juist omdat er zooveel is dat kunstmatig lijkt in dit stuk. Voor de toewijding der spelers en de fraaie decors van de Lensvelts kan men niet anders dan dankbaar zijn.