Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 311]

Kees Ouboter
Nogmaals het hoorspel

Er is, nadat Aad van Dulst zijn in het najaar voor een groep christelijke auteurs gehouden causerie voor publicatie in Ontmoeting had afgestaan en deze in februari van dit jaar geplaatst was, met enkele critische kanttekeningen mijnerzijds, waaraan ik de uitnodiging verbonden heb tot een verder gesprek, een eerste vorm van discussie ontstaan. Will Barnard, schrijver van ettelijke hoorspelen, heeft hier een handschoen zien liggen en die opgeraapt. Hij toont mijn ondeskundigheid op dit terrein aan. Will Barnard gaat nog verder en stuit dan op een paar gruwelijke ketterijen, wat mij dan echt nieuwsgierig maakt. Ketterijen sieren hedentendage de mens eer dan dat zij een blaam op hem zouden werpen. Scherp lezend constateer ik dat mijn ketterij bestaat uit het vergeten van een paar voorbeelden van beroemde hoorspelen uit de Engelse literatuur naast Under The Milkwood van Dylan Thomas. Barnard noemt dan Dorothy Sayers' The Man Born To Be King en de schrifturen van E. Barnouw. Ik moet bekennen dat het heerlijke werk van Dorothy Sayers mij, zittend achter de schrijfmachine met een halve dag gelegenheid om mijn commentaar te schrijven, ontschoten is. Mag ik, om het weer goed te maken, eraan toevoegen dat ik sinds 2 jaar aan het ijveren ben voor een herdruk in de Nederlandse vertaling in pocketvorm?

Mijn tweede ketterij is dat er naast de dure pocket van Under The Milkwood een uitgave van het werk is op de grammofoonplaat. Ook dat is mij bekend. Er zijn 2 uitgaven, een met de dichter als verteller, op Caedmon. De prijs van beide uitgaven is, daar het om 2 platen gaat, bijna f 50,-. De verspreiding van dit werk is omgekeerd evenredig laag. Over de grammofoonplaat zou ik veel uit de praktijk van de verkoop kunnen schrijven. Helaas vindt de literaire grammofoonplaat in Nederland nauwelijks enige markt. Wéér lijkt dat in Duitsland, gezien de voortgaande productie, anders te zijn.

Dit waren mijn ketterijen, die, lees ik in de volgende alinea, terug te voeren zijn tot het missen van zelfs maar een minimale feitenkennis. Die feitenkennis is nodig voor het voeren van een discussie.

Toegegeven. Maar ik heb niet uitgenodigd tot een discussie, maar tot een gesprek. Een gesprek geeft wel degelijk ruimte aan mensen die in feitenkennis tekort schieten. Discussiëren betekent scherp mikken en weten hoe je mikt. Met elkaar spreken betekent elkaars bedoeling trachten te begrijpen. Ik meen dat Will Barnard daarin tekort schiet.

Mijn bedoeling was duidelijk te maken dat niet alleen ons land weinig aan het hoorspel doet. Duitsland vormt een uitzondering. Ons land blijft niet achter omdat het altijd achteraan zou komen. Dat was punt één.

Punt twee was kritisch. Het vond in de causerie van Aad van Dulst een

[p. 312]

mystieke overtrekking van de plaats en betekenis van het hoorspel. Mijn voornaamste aanval heeft zich daarbij op de uitdrukking pure klank gericht. Nu gaat Will Barnard daar niet regelrecht op in. Hij bouwt zelfs iets op dat voor mijn begrip weer de zelfde kant uitgaat waar de heer Van Dulst ons heen wilde leiden en waartegen ik protest heb aangetekend. Dat protest heeft niets te maken met een minimale feitenkennis. Ik zit niet in een schoolklas en ik wil in Will Barnard geen onderwijzer zien. Wat hij wil bijdragen tot het hoorspel vind ik in de eerste bladzijden van zijn betoog. Daar neem ik dankbaar kennis van en acht ik een wezenlijke bijdrage. Wat hij dan schrijft na de beschuldiging van onzindelijk discussiëren is een volledig falen in het gesprek. En dat vind ik bij iemand die zich opwerpt als advocaat voor het goede horen een vrij kwalijke zaak.

Nonsens is heel het gefantaseer over drukinkt. Men stelle zich voor dat wij de drukinkt zouden gemist hebben. Misselijk is het mysticisme dat de Assepoester drukinkt naast de kachel in de keuken drukt. En dat gebeurt met het zinnetje van Will Barnard: ‘Maar de stem is ongrijpbaar voor de drukinkt, alle leestekens, accenten, cursiveringen, en vetdruk ten spijt’ (zie Paul van Ostayen). Er werken in onze tijd diverse factoren samen die tot dit nieuw mysticisme leiden. Onlangs heeft een Leids hoogleraar in de N.R.C. gewezen op het grote belang van het schriftbeeld voor onze cultuur. Zonder dit schriftbeeld had die cultuur niet bestaan. De pure klank lijkt mij daarom even zinloos als het autonome schrift. Noch in boekentaal, noch in pure klank ligt het wezenlijke.

Wanneer Will Barnard zijn ontsporing zó ver drijft dat hij schrijft: ‘en daarom is drukinkt arsenikum voor het woord, omdat deze zwarte substantie het woord van zijn klank berooft; alleen het gesproken woord is een levend woord’, dan kan ik hem alleen aan Daniël 5 herinneren. Ik weet niet of de schrijvende hand drukinkt gebruikt heeft, zwarte nog wel. Maar de Heer beware ons voor overdrijvingen. (Ik ben geen theoloog.)

Helaas stuit ik in het verder verloop van Will Barnards betoog keer op keer op dergelijke extremismen. Zo b.v. deze, dat het oog extravert zou zijn. Maar dat is weer nonsens. Er is een schouwen, een naar binnen gekeerd zien, maar ook een simpel kijken dat volslagen introvert is. Daarentegen is er een horen dat extravert is en niet beperkt blijft tot de telefoniste in een grote centrale. Ik houd niet van jij-bakken, maar enige feitenkennis omtrent het gebruik van de termen extra- en introvert leek mij wel dienstig. Luisteren, d.w.z. goed luisteren, doe je met je hele existentie, aldus Barnard. Maar kijken, d.w.z. goed kijken, idem, idem.

Ik wil nu eens af van de goedkope opvatting dat het ware of het existentiële in een bepaalde zone van ons bestaan zou liggen. Ik ben, als ik die Duitse onderscheiding eens hanteren mag, een orenmens. De grote oren van Dostojewski fascineerden me reeds toen ik 16 was. De filosofie erom heen is me hoe langer hoe meer verdacht voorgekomen. De echte orenmens relativeert

[p. 313]

de betekenis van het gehoor. Relativeren betekent in betrekking zetten tot het andere. Daaruit groeit de mens. Horen én zien zal hem eenmaal vergaan. En het geloof gaat over in aanschouwen. Er is dan geen puur beeld - de Heer beware ons - evenmin als de pure klank. De term puur bewaar ik liever voor chocola.

Dat degene die de bal aftrapte, de heer Van Dulst, me dat niet kwalijk neme. Het is hem waarschijnlijk niet om die terminologie begonnen. Daarom had ik van hem een verduidelijking, een rectificatie, op dit punt verwacht. Zijn paladijn Barnard maakt het alleen maar erger.

Nog een punt van belang. Ik heb er bezwaar tegen om het hoorspel te zoeken bij ik weet niet hoeveel primitieven, evengoed als ik er bezwaar tegen heb gemaakt om de kitsch te laten beginnen bij de Grieken en Romeinen of nog eerder. Ik kan er niet anders dan projectie en zelfoverschatting in zien als men op grond van een bepaald procédé dat overeenkomsten vertoont met wat wij tegenwoordig hoorspel noemen, het hoorspel terugvindt in oude culturen. Met het zelfde gemak hebben wij beweerd dat reeds de Chinezen gevlogen hebben. - Vrij naar Annie Schmidt zeg ik: en wat dan nog. Wij moesten wat voorzichtiger zijn in het goochelen met het verleden.

Die voorzichtigheid mis ik pijnlijk in mijn opponent Will Barnard. Hij ziet onze gedrukte cultuur al over een hele of halve eeuw vervangen door een plaat- en bandcultuur. Dat zou wel een enorme vertraging in de communicatie betekenen. Ironisch is het ook dat de heer Barnard dat via drukinkt aan ons meedeelt. Hij is voor mij als een communist die in het parlement zit. Vanzelfsprekend krachtens de verdraagzaamheid van dat parlement. Die verdraagzaamheid heeft overigens ook nuttige achtergronden. Nog steeds vind ik de informatie in de eerste bladzijden bijzonder nuttig. Ach, ga daar nog eens op door.

Tenslotte nog één punt waarop ik me blijkbaar wat onnauwkeurig en slordig heb uitgedrukt. Dat is in de aanhef van mijn commentaar over het hoorspel voor eenvoudige mensen. Inderdaad, het staat er: Te prijzen vind ik de liefde van de heer Van Dulst voor een literair genre dat, ondanks gebrek aan erkenning, in een grote behoefte van eenvoudige mensen voorziet.

Dat is niet best. De eenvoudigen zal God, volgens een bekende psalmregel, steeds gadeslaan, maar wij hebben ze niet zo hoog zitten. Ik heb mij afgevraagd waar ik mij die eenvoudigen gedacht had en heb eerlijk moeten bekennen: in mijn broekzak. Daar zitten overigens veel intimiteiten in die betrekking hebben op de schaduwzijde van mijn bestaan. Mijzelf heb ik ook wel eens in die broekzak, zonder gekheid. De Familie Doorsnee en De Jeugd vliegt uit, ik heb er toch meer dan eens aan geroken, pardon, naar geluisterd. Niet zonder plezier. Doorsnee was toch wel gezellig en Jan de Vries gaf een pracht portret van het meelevende christelijke gezin, compleet met lach en traan, dat ik wel eens met het zelfde gezin à la Jan Wolkers vergeleken heb. Voor mijn besef houdt de literatuur wel ergens op, maar juist daar begint het

[p. 314]

soms interessant te worden. De eenvoudige is sinds m'n 14e jaar de meest intrigerende christelijke held. M'n grootmoeder heeft me die eenvoudige zo vaak onder de neus gewreven, dat ik in mijn fantasieleven een monument voor hem heb opgericht. Hij staat daar, ontdaan van alle pietluttigheid en pepermuntgeur, abstract en ongrijpbaar, precies als die menselijke stem van Will. Maar, om zijn filosofische trekken wat te verzachten, heeft hij heel wat achtermogelijkheden. Mij boeit het gemiddelde in hem, wat een eufemisme is voor actualiteit. Hij houdt zich op de brede weg, die vroeger verfoeid werd, maar nu het moderne verkeer dient. Ik heb voor Annie M.G. Schmidt en Jan de Vries nog meer belangstelling dan b.v. voor het directe woord van Dylan Thomas. Want wat ben ik blij voor de drukinkt die me de kans geeft hem na te lezen. De Verkoopcijfers van boek en plaat met betrekking tot Dylan verhouden zich van 30:1. Niet alleen om de prijs, maar omdat een mens de drukinkt nooit versmaadt. Soit.

Maar wat die eenvoudigen betreft heb ik me toch verschreven. Ik heb ze achter Aad van Dulst en Will Barnard gezien en daar staan ze toch niet. Ze staan aan de andere kant. Of niet? Nou ja, daar hebben we juist een gesprek voor. Om het maar eenvoudig te zeggen, ik meen dat het hoorspel, zoals de beide heren ieder afzonderlijk blijkbaar het zien, er goed aan zou doen, wat dichterbij te komen en zijn - mag het - mystieke engelvleugeltjes af te zweren. Gelukkig begin ik zo langzamerhand in de stof te komen. Er gaat iets schemeren van minieme feitenkennis. Zo heb ik nu het fragment van Will Barnard De Zilveren Albatros leren kennen.

Ik wil billijk blijven. Dit fragment mag ik beslist de heer Van Dulst niet aanwrijven. Dit ligt geheel voor de verantwoording van Will Barnard.

Welnu, hij had het hoorspel geen slechter dienst kunnen bewijzen dan juist door dit fragment. Het is een manifestatie van de onmacht van het woord zoals hij het gebruikt. En dan geloof ik nog dat zelfs door het schoonste fragment het voorgaande betoog niet te redden zou zijn geweest.

Het hoorspel, waarvan ik overigens zo weinig weet, heeft beter verdiend. Een beter aanbeveling en een oneindig beter representatie.