Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 257]

[Ontmoeting 1963, nummer 9-10]

Kees Ouboter
Herdrukken, nieuwe indrukken

Te beweren dat de dichter J.B. Charles Calvinist is, komt gelijk aan het bepalen van de prijs van b.v. een huis anno 1964 in de waarde van een muntsoort die niet meer in omloop is. Zeker, er is nog Calvinisme en er zijn nog dichters, maar de verbinding tussen beide is minder duidelijk, minder zichtbaar, komt niet tot stand langs aanwijsbare vlakken. Van Revius af tot De Mérode toe is er wel een dergelijke verbinding. Nadien niet of nauwelijks meer. Zelfs waag ik mij aan de stelling dat het vers waarin een bewust Calvinisme aan de dag treedt een conventioneel èn een zwak vers is. Het sterke, conventionele vers, d.w.z. het traditioneel min of meer gebonden vers, is niet calvinistisch, zelfs waar de dichter zichzelf Calvinist weet.

Rustig durf ik volhouden dat de dichter J.B. Charles Calvinist is, wanneer ik daar maar aan toevoeg, dat de Calvinist Charles niet gebonden of verplicht is aan een bepaalde vroeger gecodificeerde leer. Gemeten aan deze maat zou Charles van alles kunnen zijn, ketter, een halve renegaat, een nihilist misschien, om het nog erger te maken: een dichter, maar geen Calvinist. Wie daarentegen in het Calvinisme een bepaalde levenstoon, iets droog-exacts als een trillingsgetal, waarnemen wil, herkent J.B. Charles meteen. Wat hem tot Calvinist maakt is een gespannen positieve verhouding tot de werkelijkheid. Dat allereerst, maar in één adem daarmee het verrassende in deze verhouding. Het eerste is er niet zonder het tweede. Op zichzelf is dat eerste wat men gewoonlijk in calvinistische kring de opdracht noemt. Er is een concreet doel en er zijn handen die grijpen. De Amerikaan Tawney heeft hier de kiem van het kapitalisme gevonden in zijn essay Religion and the Rise of Capitalism. Een bepaald soort Calvinisme heeft in zijn rechtlijnigheid aanleiding gegeven tot deze minstens even rechtlijnige interpretatie. Het tweede, het verrassende in de hierboven gegeven rudimentaire schets van het Calvinisme schakelt deze rechtlijnigheid uit. Het zou de moeite lonen in de historie te zoeken naar voorbeelden, die Tawney's interpretatie zo niet weerleggen dan toch relativeren. In onze eeuw zijn er de persoon en het werk van de Frans-Zwitser Denis de Rougemont, wiens Penser avec les Mains de ruwe schets geeft van een vrij Calvinisme dat ondenkbaar is zonder het element verrassing. De Rougemont is geen dichter geworden. Het is de vraag of de dichter Charles en de mens Nagel die jurist en criminoloog werd, invloed van De Rougemont heeft ondergaan. Naar mij lijkt niet of nauwelijks. Des te meer lokt me de vergelijking. Beiden hebben het totalitairisme in de gruwelijke bek gezien en op leven en dood bestreden. Beiden zijn op niet aflatende wijze in de aanval geweest. Maar voor J.B. Charles betekende dat naast Volg het Spoor terug en Van het kleine koude Front het dichterschap. Een dichterschap

[p. 258]

dat steeds is gekleurd geweest door deze militante inzet, deze gespannen verhouding tot de werkelijkheid, als hierboven aangeduid.

De vraag is interessant: mag men dit Calvinisme noemen? En hoe verhoudt zich dan dat Calvinisme tot het dichterschap?

De moeilijkheid, de onmogelijkheid, zit natuurlijk in de ijzeren, de tenslotte houten staart van het isme. Calvinisme is zo'n staart. Het adjectief calvinistisch is al wat steviger, d.w.z. laat paradoxalerwijs meer mogelijkheid tot vrije interpretatie, geeft meer ruimte. Ruimte die vanzelfsprekend buiten de traditionele perken valt.

Zodra J.B. Charles' calvinistische werkelijkheidszin - zie hierboven - buiten de overeengekomen perken treedt, zich b.v. aan een politiek ethos te buiten gaat dat niet in de lijn van Kuyper of Lohman ligt, of zich in de hemel opstelt daar waar men verdronken kinderen ziet voorbijkomen, zich niet afvragende waar en hoe deze kinderen zijn gedoopt, d.w.z. door het water gegaan onder de naam van de Eeuwige, wanneer J.B. Charles zich alleen gegrepen voelt door een theologisch irrelevant detail als een pop die zo'n kind in de armen houdt, zodra dat gebeurt - en het gebeurt keer op keer - heeft J.B. Charles als calvinistisch dichter bij de zogeheten spraakmakende gemeenten afgedaan. Er zijn grenzen en J.B. Charles zakt bij heel wat calvinisten juist op zijn grenzeloosheid. Dat aan de ene kant.

Aan de andere kant - luctor et emergo - komt hij als Calvinist boven aan de details. Er liggen heel oude kernen juist in die details. Maar het eruptieve verrassende element ontbreekt nooit. De souvereiniteit Gods ligt verborgen in dat kleine gedicht dat de Heer tekent als grandseigneur. Hij zou het althans kunnen zijn, maar Hij doet het niet, want Hij alleen is God. De onvoorwaardelijke inzet voor de gerechtigheid, niet als systeem; de droom die alleen waarde heeft in betrekking tot de realiteit; de afkeer van het gladde, mooie, van het opgepoetste.

Men vindt hier bijeen in een verzameling die ongezuiverd, ongeraffineerd is, poëzie van de doorbraak, van een nu eens letterlijke doorbraak, die nu eens letterlijk ruimten, nieuwe ruimten, verovert, dat is de positieve keerzijde van wat hierboven even als grenzeloosheid gesignaleerd werd.

Deze bundel in zijn ongezuiverde vorm, met slakken en al, is een goudmijn voor allen die naar het andere ‘calvinisme’ zoeken, of er niet naar zoeken maar het op hun weg vinden en erdoor getroffen worden.

Soms, in een depressie die past in deze tijd van overgang, denken wij wel eens aan het einde te zijn en gebruiken dan, als we met het tijdsjargon vertrouwd zijn, het woord post. Het mocht wat, we staan pas aan het begin. Charles' verzen bewijzen het.

Paradoxalerwijs telt dan de historie weer mee. Zo zijn er elementen in zijn poëzie van een zeker rederijkersschap. Poëzie gaat bij hem niet op de tenen, wat zo'n beetje tot de bon ton lijkt te behoren, maar op de volle voet. Men hoort J.B. Charles duidelijk gaan. Een beetje onregelmatig, al was het alleen

[p. 259]

maar om zich duidelijk te onderscheiden van de ganzenpas, letterlijk God beware. Maar in die onregelmatigheid herkenbaar aan een eigen gang, een eigen toon. En het is poëzie. Wel zou ik het poëzie-soda willen noemen, brede, royale, robuste poëzie. Maar het eigene van het oeroude genre, zo moeilijk te omschrijven, is steeds aanwezig. Het is er, niet in materiaal dat poëtisch zou zijn, niet in een gezindheid of habitus die de dichter zou maken, het is er als een geur.

Zovèr gekomen moet ik aan het quintet een andere naam toevoegen, die in het geheel van onze overwegingen een zinrijke plaats inneemt, Willem de Mérode. Allereerst de concrete aanleiding. In 1952 maakten Ad den Besten, Jaap Das en K. Heeroma een keuze uit de gedichten van De Mérode, welke verzameling in 3 delen bij Uitgeversmij Holland verscheen. Heeroma voorzag het geheel van een uitvoerige inleiding, terwijl de keuze in elk deel verantwoord werd. De beide eerste delen waren samengesteld uit de 21 bundels die bij het sterven van de dichter, nu 25 jaar geleden, gepubliceerd waren. Het derde deel bevatte een keuze uit het nog niet eerder of in tijdschriften gepubliceerde werk. De uitgever heeft nu deze 3 delen, ongewijzigd, in één deel samengebracht, opnieuw uitgegeven. Het gaat niet om een opruiming, al is de rest van de eerste oplage in deze uitgave verwerkt; dit is een ongewijzigde herdruk.

Het omvangrijke boekwerk is de meest radicale tegenstelling tot iedere pocket-uitgave. Zijn verschijning, kort voor de 25ste sterfdag van de dichter, valt buiten alle huidige proporties, is in zijn unieke verschijning alleen al curieus, maar is dat niet minder naar zijn wezen.

In een dagbladartikel is reeds de vraag gesteld of De Mérode nu al vergeten is (Jac. Lelsz in Trouw van 6 juni '64). De schrijver van dit artikel vreest van wel, noemt deze poëtische nalatenschap zeldzaam, wat hij dan meer op de inhoud dan op de vorm lijkt te betrekken. Van de taal zegt hij dat ze zich snel ontwikkelt en voegt daaraan toe: ‘Reeds nu doen vele verzen van De Mérode ouderwets en gekunsteld aan.’

Nu is een term als ouderwets me wat te gemakkelijk en tegelijk te dubieus. Literaire critiek die deze typering normatieve waarde zou toekennen, schiet tekort. Ze voert een element in dat onder de handen veroudert, tegelijk dat ze dit verouderen zelf beoordelen wil.

Zo zijn er heel wat verzen van De Mérode, waarachter men de Rilke van het Buch der Bilder ontwaart. Beide dichters zijn sterk gericht geweest op het portret, het ‘beeld’, op de daarmee verbonden gevoelssterkte. Maar wat bij de beoordeling de doorslag geeft is niet het poëtisch procédé, maar het unieke van het vers zelf. M.a.w., sterke verzen lijden niet of nauwelijks onder hun ouderwetsheid.

Maar mijn bezwaar tegen het woord ouderwets neemt niet weg dat de tijdsfactor in de poëzie wel de volle aandacht waard is.

[p. 260]

Toen De Mérode op 22 mei 1939 stierf had Achterberg zijn eerste bundel verzen 8 jaar daarvoor gepubliceerd. Zijn tweede stond op het punt van verschijnen. De belangrijkste keurmeesters waren op Achterberg reeds opmerkzaam geworden, maar van enige roem was nog geen sprake. Curieus is dat de moderne Nederlandse literatuurgeschiedenis van J.A. Rispens, verschenen bij J.H. Kok in ‘38 de naam Achterberg zelfs niet noemt. Nu, de poëzie van Achterberg zou een kolfje naar Rispens’ handje geweest zijn. Of toch niet? Een latere bundel essays (J.H. Kok, 1954) vermeldt de naam Achterberg evenmin. Eerlijkheidshalve zij vermeld dat Rispens in zijn bespreking van De Mérode blijk geeft geen bijzonder affiniteit tot diens poëzie te hebben.

Wanneer De Mérode sterft staat Achterberg aan het begin, maar niettemin hebben beiden gelegenheid te over gehad, met elkaar en met elkaars werk kennis te maken. Geen van beiden lijkt mij die gelegenheid te hebben aangegrepen. Ik zou voorlopig de conclusie willen wagen dat beider wereld zo volkomen anders geaard was, dat er geen mogelijkheid tot contact was. Er was geen enkele raaklijn zelfs.

Niettemin heeft het Calvinisme voor beiden heel veel betekend. Weliswaar op een totaal verschillende manier, wat blijkt uit een diametraal tegengesteld dichterschap. En wel zo verschillend dat niet een bepaalde geloofsinhoud anders zou zijn bij beiden. Dat geloof zou wel eens met een door de verschillende geboortejaren gegeven afstand, in grondtrekken en in zijn context heel veel gemeen kunnen hebben. Het zou voorzichtig te onderzoeken zijn. Nee, het verschil ligt allereerst in een totaal anders gericht dichterschap. Ik stel dit speculerenderwijs, omdat pas een uitgebreide studie aan het gestelde probleem recht zou doen. Maar zeker is dat beider werk bij een vluchtige kennismaking diametraal tegengestelde trekken vertoont.

Een andere belangrijke vraag is of er een derde is, dat vergelijking tussen beider werk mogelijk maakt en, zo ja, of dan dit derde het calvinisme is of iets dat ten nauwste daarmee verwant is.

Het artikel in Trouw stelt vast dat na De Mérode geen christelijk dichter, althans van calvinistischen bloede, meer zó tot de verbeelding gesproken heeft. Vanzelfsprekend kan deze stelling bestreden worden. Wat te zeggen van, natuurlijk, Achterberg? Maar ik meen de schrijver in Trouw te begrijpen. Wanneer ik ooit de invloed van beide dichters zou willen onderzoeken, dan zou ik daarvoor nooit de categorie ‘verbeelding’ willen gebruiken. De invloed, de magnetische aantrekkingskracht, van Achterberg is minstens even groot geweest, maar het woord verbeelding reikt niet verder dan tot en met De Mérode. Het is hetzelfde woord dat Potgieter eens gebruikt heeft en dan in één adem met gevoel en heldenmoed. Het zijn de dimensies van een ruime wereld, waarin de gedichten ontstaan door een verdichting van de poëtische spanning. De poëzie is een parklandschap, waarin steeds weer nieuwe groepen de aandacht trekken: de gedichten. Gedichten zijn dan ook vaak portretten

[p. 261]

of beelden. Men vindt ze in het werk van De Mérode keer op keer, een onafgebroken galerij van gestalten, van dorpsjongens tot de keizer. De taal is een uiterst wijde mantel die zich over alles heen laat plooien. Verkortingen of verlengingen van het woord zonder enige andere noodzaak dan het metrum of de val der woorden in een regel zijn aan de orde van de dag. In de loop van het werk neemt een zekere spanning toe, waardoor aan het einde van dit dichterleven meer geserreerde verzen ontstaan. Maar nooit betekent deze grotere spanning dat het poëtisch klimaat verandert, dat het materiaal van het gedicht plotseling een ander spanningswereld zou vormen, zoals dat bij Achterberg veelal te vinden is. Er is bij dit soort poëzie een losser, een vrijer taalgebruik. Merkwaardig teken van dit vrijer taalgebruik is het in de tekst aangegeven accent. In de bundel De Levensgift (1938) voert de dichter in het IVe vers (blz. 259) God sprekend in en schrijft dan: ‘Weer af, val aan, àl wat er schaadt / En 't zingen dezer ziel verwart.’ Nooit zou een dichter van betekenis na De Mérode dat accent geplaatst hebben. Niet alleen omdat de interpunctie na 1950 tot een minimiem is teruggebracht - dat is niet meer dan een buitenkant -, maar omdat de poëzie van na de oorlog geen plaats, willens en wetens geen plaats meer heeft voor een dergelijk gebaar. Want het accent is gebaar. Na De Mérode is de taal naakt geworden. Iedere mantel daarom heen verbergt waar het op aankomt. Het parklandschap der verbeelding, een soort bemanteling, is dan ook gedoemd te verdwijnen. Het speelt bij de tussenfiguur Morriën nog een rol, maar op het laatst in ironische zin.

Vóórdat de vlucht van mijn gedachten me nu in het gevaarlijke veld van simplicismen en eenzijdige waardering voert, wil ik mij eerst afvragen of ik hierboven nu De Mérode of een bepaalde poëziesoort heb getypeerd. Ik meen het laatste. De poëzie-soda, zoals ik die 2 jaar geleden heb pogen te typeren (Ontmoeting, juli-augustus 1962), is niet anders dan het parklandschap waarin ook De Mérode heeft gedicht. Een groot deel van de oudere poëzie, zo ook Rilke tot op de Duineser Elegien, behoort tot dit type. De toegespitste poëzie onzer dagen is dan zeker een minderheid, ik heb haar de poëzie-puur genoemd.

De Mérode versterkt het verdunde element door een zekere slordigheid in het gebruik van poëtische vormen, zeker in het begin van zijn loopbaan. Het ombuigen van woorden, het verfraaien daarvan, lijkt van de hoek van een poëtisch specialisme uit zeker een wat potsierlijk en kinderlijk bedrijf.

Al ben ik geneigd, de tegenstellingen tussen beide poëziesoorten te relativeren, er zijn elementen in De Mérodes poëzie die, geloof ik, al bij hun verschijnen ondermaats waren. Als de dichter b.v. in Agnus Dei, het zevende vers uit de cyclus De Zachte Fluit, uit de bundel De Lichtstreep van 1929 vanwege rijm en ritme het woord eêl gebruikt in plaats van edel dan wordt met dit woord het vers niet alleen ouderwets, het glijdt naar het gemaniereerde tijdeloze weg en dat even goed in 1929. Er is dan wel wat gebeurd

[p. 262]

waarvan de dichter blijkbaar geen weet heeft, ook al is het naakte woord van na de tweede wereldoorlog nog niet geboren, ook niet bij Marsman of Van den Bergh.

Rilke is met betrekking tot De Mérode al meer dan eens genoemd en dan speciaal het Buch der Bilder. De verzen daar zijn over 't algemeen heel wat gaver en sterker, ondermeer omdat Rilke een groter vakman kon zijn. Een onhandige precieusheid die met het verstrijken der jaren meer opvalt en minder overtuigt, geeft aan heel wat verzen van De Mérode datgene wat aan de andere kant van de berg ligt, wat definitief verleden geworden is. Ik vraag mij af of een student Nederlands anno 1964 nog het woordje eêl herkent. Maar wat ik de dichter zwaarder aanreken, van mijn heden uit, is het gebruik van het woordje heel dat als rijmwoord dienen moet, maar uit een bijna ordinair klimaat stamt. In 1929 had ik in mijn opstel op school, schrijvende in die trant, het woordje ‘zeer’ gebruikt, wat echter niet rijmt. Het rederijkerschap dat in heel wat verzen van J.B. Charles te vinden is, is zwaarder en breder belast aanwijsbaar bij De Mérode. Het komt daar uit een andere sociologische laag, uit die der kleine luiden. Voor de christengemeenschap moest alleen reeds daarom deze brede keuze heel belangrijk zijn, zelfs voor de jongste generatie.

Dat De Mérode meer had dan deze wat gekunstelde verzen uit een eenvoudige ziel blijkt uit een kleine groep van religieuze verzen die lukraak verspreid door het verzamelwerk heen te vinden zijn. Daar is de dichter Calvinist, in de verzen omtrent zonde en verzoeking, rijzend uit de grond van zijn bestaan, èn genade die nog dieper reikt. Daar is De Mérode opener, eenvoudiger dan Achterberg. Zijn geloof spreekt duidelijker. Hier is niets van het raadsel waarmee Achterberg vertwijfeld en gelukzalig speelde, wat zo'n magische aantrekkingskracht voor de moderne mens betekent.

De Mérodes calvinisme is rechtuit, iets buiten hemzelf. Achterberg heeft het in stukken en brokken liggen in zijn gigantisch werk. Het is een zaak van zoeken en reconstrueren geworden. In een beperkt aantal van zijn religieuze verzen heeft De Mérode het klaar liggen. En dan zijn er nog heel wat belangwekkende verzen die tussen de beeldengalerij en de religieuze verzen, als boven aangeduid, in liggen.

De keuzebundel is daarom interessant materiaal. Daarnaast zou een bloemlezing uit de grote bundel zin hebben. Dat zou een pocket kunnen zijn, voorzien van een uitvoerige inleiding. Want ook aan deze kant van de berg is er een publiek voor Willem de Mérode.