Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 250]

Will Barnard
Spreken en horen

Eindelijk.

Het is werkelijk tijd, dat er in Nederland een discussie op gang wordt gebracht rondom het hoorspel en wat daarmee verwant is.

Voor en na heeft Aad van Dulst, de advocaat voor het hoorspel, in Christelijke kringen zijn stem verheven dan wel redakteuren er toe aan gezet hun stem te verheffen.

Sporen hiervan zijn terug te vinden in de kolommen van de ‘Omroepgids’, ‘de Spiegel’, ‘op den Uitkijk’ en nu dan ook in ‘Ontmoeting’. En vooral dit laatste is verheugend. Want de eerst genoemde tijdschriften vormen bepaald niet het forum voor een diepgaande en steekhoudende discussie.

Natuurlijk is er voor en na ook in Nederland over het hoorspel geschreven.

Voor de oorlog verscheen er van Philips een reclame tijdschriftje waarin het een en ander over het hoorspel staat. Uiteraard anekdotisch.

Rob Geraerts schreef er een boekje over, dat ook al anekdotisch getint is.

S. de Vries Jr. en Adriaan Morriën vochten in de kolommen van ‘Het Parool’ een vinnige polemiek uit, die overigens verliep in wat geheibel over programmabeleid en honorering. Interessant, maar weinig ter zake doende.

Iets meer in de richting komt de Conferentie van de Nederlandse letteren, speciaal de sectie Radio en Televisie. Ik meen te weten dat de jaarlijkse hoorspelprijsvraag van BRT/NRU is te danken aan het initiatief van deze conferentie. In ieder geval nam deze conferentie het initiatief tot het uitgeven van het Zwarte Beertje: ‘Zes Hoorspelen’.

Wat triest hier tegen afstekende is de uitspraak, onlangs gedaan door een jury die een prijs had te vergeven voor enig dramatisch werk en daarbij, verder zonder opgave van redenen vermeldde dat een hoorspel daarvoor niet in aanmerking kan komen.

Jammer, naar die redenen zijn wij nu juist zo benieuwd. Het heeft niet zo mogen zijn, zeggen wij dan. Coos van Hoboken, heeft in ‘De Spiegel’ nogal fel op deze uitspraak gereageerd. Prettig en bedankt natuurlijk maar ook zijn betoog is geen bijdrage tot de dramaturgie van het hoorspel. En juist daaraan bestaat een grote behoefte. Er bestaat in de Nederlandse taal geen studie over de dramaturgie van het hoorspel, laat staan dat er aan de toneelscholen enig onderricht in die richting gegeven wordt. Er bestaat zelfs niet eens een historisch overzicht. En daarom is het verheugend dat een groep literatoren in hun tijdschrift een gesprek over dit onderwerp willen beginnen. Graag zal ik me daarom in het gesprek mengen. Ik geloof daartoe wel gerechtigd te zijn, gezien het aantal hoorspelen dat ik inmiddels heb geschreven.

Het is alleen jammer dat ik moet beginnen met een aantal nogal kritische noten

[p. 251]

te kraken. Aad van Dulst gaat er in zijn artikel kennelijk vanuit dat zijn lezers iets van het hoorspel afweten maar gezien de kanttekeningen van de eindredacteur is dat een al te gewaagde vooronderstelling. Ik zal dus wel moeten beginnen met een paar opmerkingen uit die kanttekeningen recht te trekken. De allergruwelijkste ketterijen, tenminste, men kan niet op alle slakken zout leggen.

Om te beginnen: Dat Aad van Dulst zijn voorbeelden voor een goed deel haalt uit de ontwikkeling in Duitsland, omdat hij die ontwikkeling het beste kent, is zijn goed recht. Het is trouwens vrij onbelangrijk uit welk taalgebied hij zijn voorbeelden haalt, het betoog wordt er niet anders om. Maar het wordt wel griezelig als Kees Ouboter daaruit de conclusie gaat trekken, dat Duitsland een uitzondering vormt. En zijn betoog dat hij in het Engelse taalgebied maar één illuster voorbeeld kent, bewijst natuurlijk niets. Of liever het bewijst wel wat: namelijk dat Ouboter niet op de hoogte is. Ik noem hier alleen maar, want dat moet in Christelijke kringen toch overbekend zijn: ‘The Man born to be King’ van Sayers. (Verscheen ook in Nederland (‘Koning Incognito’) bij het Boekencentrum. Is sinds jaren uitverkocht.) Wat verder het Engelse taalgebied aangaat: Men neme kennis van de schrifturen van E. Barnouw. Verder moet ik bestrijden dat ‘Under The Milkwood’ van Dylan Thomas alleen maar in een dure pocketuitgave te verkrijgen is. Het was (en is) namelijk ook verkrijgbaar op de enige manier waarop een 'hoor'spel eigenlijk kan worden uitgegeven, namelijk als grammofoonplaat. Trouwens, die gesignaleerde vlucht van het gedrukte hoorspel (- in zijn afgeleide vorm van zwart op wit en niet pure klank -) is hoogstens nog interessant als historisch verschijnsel en niet meer als actueel probleem. Deze vlucht is namelijk aardig aan het afnemen ten gunste van de grammofoonplaat. Overigens een volkomen logische ontwikkeling. Ik kom daar straks nog op terug.

Als gezegd: wil men behoorlijk over deze zaken kunnen discussiëren, dan is een minimale feitenkennis een noodzakelijke basis. Als men kritische kanttekeningen gaat maken bij een artikel van een man uit het vak, komt men op verduiveld glad ijs als men niet degelijk met feitenkennis beslagen is. Ook dat zal straks nog blijken als ik iets zal moeten zeggen omtrent de geschiedenis van het hoorspel.

Maar nu even afgezien van feitenkennis en vertrouwdheid met de materie. Een gesprek als dit is alleen te voeren als er van beide zijden ‘zindelijk gediscussieerd’ wordt, en daar mankeert wel het een en ander aan.

Een opmerking als: ‘Het hoorspel voldoet aan de behoefte van eenvoudige mensen’ is natuurlijk niets meer dan zomaar een kreet. Die bovendien nog nergens op slaat. Schemert hier het snobisme door: Wat populair is kan nooit kunst zijn?

In het verlengde van deze opmerking liggen absurditeiten als:

- De film voldoet aan de wensen van een groot publiek en dus filmt Ingmar Bergman voor eenvoudige mensen. Of:

[p. 252]

- - Het pocketboek heeft een grote vlucht genomen en dus schreef Pascal zijn ‘Gedachten’ voor eenvoudige mensen. Of, om het omgekeerd te stellen:

- Boeken zijn een groot kultuurgoed, geprezen dus de man die zijn kast vol met ‘Lord Lister’ heeft.

Ik moet helaas op nog zo'n onzindelijkheid wijzen.

‘Er zijn heel wat films, waarin het woord een heel wat zelfstandiger taak heeft dan het beeld te duiden.’

Het enige wat je daarop zeggen kan is:

- Er zijn heel wat chauffeurs die rechts geen voorrang geven...

Een tijdschriftartikel is natuurlijk veel te kort om een kompleet overzicht te geven van de geschiedenis van het hoorspel. Maar Aad van Dulst had er toch goed aangedaan te dien aanzien iets breder uit te halen. Misschien vertrouwde hij op een minimale kennis te dien aanzien bij zijn lezers. Iedereen namelijk die ook maar iets weet van de geschiedenis van het hoorspel zal begrijpen dat als hij spreekt over ‘de eerste hoorspelen’, hij de wiegedrukken van het hoorspel bedoelt, en niet: ‘een met de radio gegeven nieuw genre’.

Net zo min als iemand het in zijn hoofd zal halen te betogen dat met de boekdrukkunst ook het boek werd uitgevonden, zo min zal iemand die ook maar iets weet van de geschiedenis van het hoorspel betogen dat het hoorspel pas ontstond met de radio. De verhouding hoorspel - radio is historisch gezien dezelfde als: boek - drukpers.

Zelfs het woord ‘Hoorspel’ is ouder dan de radio. Nietzsche heeft dat voorzover bekend, voor het eerst gebruikt.

Als verschijnsel verliest het hoorspel zich in mythische verten.

Een paar voorbeelden:

Bij de inwijdingsriten van de manbare knapen in Zuid-Amerika werden de jongens opgeborgen in kuilen bedekt met ossehuiden. Boven hun hoofden werden dan de geheimen gespeeld, die zij, opgeborgen als zij waren, alleen maar konden horen.

Op Sumatra kwamen (en komen?) riten voor, waarbij de priesters zich opsloten in een huis, de gelovigen zetten zich rondom het huis en hoorden vanuit het huis de mythen vertellen in dialoogvorm, soms kompleet met geluidseffecten. Dat moest natuurlijk wel op die manier want ze hadden nog geen radio, grammofoon of bandrecorder, waarbij de gestalte per definitie buiten het gezichtsveld blijft en dus moest de gestalte wel achter een muur verdwijnen.

En, om wat dichter bij huis te komen: de liturgie van de Oosterse kerk wordt gevierd achter de iconostase en is in de kerk alleen maar te horen.

Het hoorspel heeft dus als bron precies dezelfde diepten als het toneel: de liturgie.

Hier duiken een paar vragen op.

Waarom heeft het toneel zich alle eeuwen door kunnen handhaven en is er in de geschiedenis van het hoorspel een vacuum van, zeg, zo'n paar duizend jaar?

[p. 253]

Een kultuur-historisch georiënteerd theoloog zou zich eens moeten verdiepen in de vraag of hier verstandige dingen zouden zijn te zeggen aan de hand van het verbod van de gesneden beelden. Het is namelijk mogelijk de geschiedenis van het toneel te schrijven via de stadia: afgodsbeeld - gemaskerde speler (opponeerbaar beeld) - toneel.

En dan is het heel wel mogelijk dat zou blijken dat de gestalte en de gelijkenis het heeft gewonnen van het woord. Een ontwikkeling die ten aanzien van de verhouding radio - televisie de verzuchting zou kunnen doen slaken dat de geschiedenis zich herhaalt.

Hoewel: met de ontwikkeling van de radio en van wat, met een mooie industriële term ‘geluidsdragers’ heet (band en plaat) is nog een heel andere wending mogelijk geworden, zoal niet reeds op gang gekomen.

Wij zijn zo gewend geraakt aan het geschreven en gedrukte woord, dat wij langzamerhand zijn vergeten, dat de inkt een aan het woord levensvreemd en wezensvreemd element is.

Eerst het geschreven en later het gedrukte woord was een noodzakelijk hulpmiddel om afstand en tijd te overbruggen. Maar niet inkt en woord zijn een twee-eenheid, maar stem en woord.

Woorden zijn inderdaad wel min of meer vast te leggen in schrifttekens. Min of meer, want zonder de mondelinge overlevering inzake uitspraak en klemtoon blijft het lezen ook maar raden en gissen. Maar de stem is ongrijpbaar voor de drukinkt, alle leestekens, accenten, cursiveringen, en vetdruk ten spijt (zie: Paul van Ostayen).

En daarom is drukinkt arsenikum voor het woord, omdat deze zwarte substantie het woord van zijn klank beroofd; alleen het gesproken woord is een levend woord.

En hier ligt het misverstaan van elkaar waardoor Aad van Dulst en Kees Ouboter zo magistraal langs elkaar heen praten.

Aad van Dulst hanteert het begrip woord vanuit het besef dat het hebreeuwse equivalent meer inhoud heeft dan wij gewend zijn er aan te geven en Kees Ouboter er ook inderdaad aangeeft. Hemel en aarde kunnen voorbijgaan maar Het Woord gaat niet voorbij.

Laten theologisch geschoolde lieden nu niet gelijk op de achterste benen vliegen. Ik weet wel dat er onderscheid gemaakt kan worden tussen onze woorden en Het Woord. Maar dat neemt niet weg dat ons woord zijn bestaan dankt aan het Goddelijke Woord. En in dit verband, sprekende over het hoorspel moeten we er nog maar eens aan herinneren dat het in Israël verboden was de ‘schrift’ zacht voor zich zelf te lezen. Men moest hardop lezen, omdat de woorden door het oor zouden binnenkomen en niet door het oog. Het woord gaat uit van de mond, niet van het papier. (Ook ik verwijs hier naar de laatste verzen van Jesaja 55.)

De letters op het papier zijn alleen maar latente woorden, die moeten worden uitgesproken om weer te ontwaken. Wij hebben in onze Westerse kultuur, die

[p. 254]

van papieren woorden aan elkaar hangt, gelukkig nog iets van dat besef bewaard. Eden worden mondeling afgelegd, doopbeloften mondeling gegeven, ambtsdragers in de kerken worden mondeling in hun ambt bevestigd. In een tijd waarin alles in contracten wordt vastgelegd, worden juist deze dingen van meer importantie dan toeleveringscontracten en afleveringstermijnen mondeling ‘vastgelegd’.

Met de ontwikkeling van de radio en de geluidsdragers is iets op gang gekomen, waarvan het einde nog niet is te zien, maar die wel duidelijk de tendens heeft het in inkt gesmoorde woord te bevrijden van dit onnatuurlijke keurslijf. Het aantal spelen dat op plaat en band inplaats van in inkt op papier verkrijgbaar is, groeit met de dag. De gesproken tijdschriften zijn hun opmars ook al begonnen. Wie de laatste gedichtenbundel van Marnix Gijsen koopt heeft de gedichten twee keer. Een keer op schrift, een keer gesproken. Er is een duidelijke tendens het woord te bevrijden van de drukinkt.

In het betoog van Van Dulst komt deze tendens helaas nauwelijks aan de orde. Hoewel ook hij vanaf zijn post deze ontwikkeling allang moet hebben gezien. Dat blijkt overduidelijk uit de positie die hij kiest in de kontroverse Hoorspel - kijkspel. Ook hier weer: niet het oog maar het oor. Het oog schept afstand, is extrovert... maar luisteren kan men alleen maar binnen in zijn schedel, het is een introverte bezigheid. Maar een bezigheid. Waarom hij als hij ten aanzien van het woord stelt dat luisteren een kunst is, naar zijn hoofd moet krijgen dat dat 19de eeuwse romantiek is, wil mij niet duidelijk worden. Is luisteren naar woorden is anders dan het luisteren naar muziek? Of is luisteren naar muziek geen kunst? Is dat alleen maar kunstminnend of kunstlievend? Van 19de eeuw gesproken.

Luisteren doe je met je hele existentie. En dat woord existentie doet mij wel heel typisch aan onze eigen 20ste eeuw denken. Maar goed, dat is misschien niet meer dan alleen maar een spitsvondigheid, zonder wezenlijke inhoud. Trouwens, met iets een etiket te geven. heb je het hoogstens gerubriceerd, maar nooit geoordeeld. Mogelijk is het betoog van Aad van Dulst ‘romantiek’, wel, dan is romantiek nog zo gek niet. En in ieder geval is die romantiek niet 19de eeuws, maar hoogst modern, omdat nu de moderne techniek het mogelijk gaat maken, het compromis woord en schrift te vervangen door de natuurlijke orde van woord en stem, de door het lezen doof geworden mensheid inderdaad weer zal moeten leren luisteren, zoals zij vroeger heeft moeten leren lezen.

En met dit alles is nog niets gezegd over de dramaturgie van het hoorspel, is hoogstens een vage aanduiding gegeven van de kultuurhistorische achtergrond waartegen het hoorspel moet worden gezien. Waarschijnlijk is het ook nog te vroeg om een dramaturgie voor het hoorspel te schrijven, al zou ik wel een paar grove lijnen durven trekken. Maar dat kunnen we waarschijnlijk beter overlaten aan een volgende generatie over een halve of een hele eeuw als het geschreven en het gedrukte woord zal zijn teruggedrongen naar de onbelangrijke

[p. 255]

nieuwtjes in de krant en woorden van importantie allemaal op band of plaat staan. Waarschijnlijk zullen zij zich er dan wel over verbazen dat wij, in een tijdperk dat al zo duidelijk in die richting tendeert, nog discussie's moesten houden als deze er een is.