Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 225]

[Ontmoeting 1963, nummer 8]

Kees Ouboter
Herdrukken, nieuwe indrukken

I

Het herdrukken en verzamelen van eerder gepubliceerd werk schijnt zo oud als de boekdrukkunst te zijn. Dat is dus betrekkelijk oud, zo oud als de z.g. nieuwe geschiedenis. Of de herdruk en, in nog sterker zin, het verzameld werk altijd de zelfde functie vervuld heeft is minder zeker. Er is in die 5 eeuwen een wisselend publiek geweest en ook bij de auteurs, om maar te zwijgen van de uitgevers, zal wel iets veranderd zijn. Misschien verdient het aanbeveling om, zodra het aantal herdrukken en verzamelingen in boekvorm zich op tafel vermeerdert, Van den Berg's Metabletica, al was het maar bij wijze van symbool, op de hoek van de tafel te leggen.

Een verandering t.o.v. vroeger valt onmiddellijk op, die van plechtige duurzaamheid naar bevallig aangeklede vergankelijkheid. Men kan de deeltjes verzamelde Klassiker nu nog antiquarisch kopen, of men dat over evenveel tijd met een Paperback uit 1963 kan doen is aan twijfel onderhevig. Het onmiddellijk vruchtgebruik is op de plaats van de duurzaamheid gekomen. Of het boek dan gelezen wordt is ook nog niet zeker. De paperback-uitgave heeft nu reeds een status-karakter dat het uiterlijk meer begunstigt dan het in dit uiterlijk gebodene. Verzamelwerken worden slechts bij uitzondering geheel en consequent gelezen. Men bladert erin, men dwaalt erin als in een bos. Maar is deze vluchtige beroering ontoereikend? Zijn boeken niet als bloemen en lezers als bijen? Er is bevruchting mogelijk langs de wegen der toevalligheid. Het zijn zelfs de gebruikelijke wegen.

Maar deze grillige kansen bestaan alleen bij de gratie van stelselmatigheid en regelmatigheid aan de overzijde, bij de productie, bij de uitgevers.

Dat bij de alarmerend stijgende onkosten complete uitgaven mogelijk blijven is toch wel dank zij de mogelijkheid, pockets te brengen, kleine en grote.

Dat deze vorm geaccepteerd is, hebben wij toch wel te danken aan een vrijmoediger houding ten opzichte van de vergankelijkheid. Zou dat weer niet een gevolg zijn van onze Diesseitigkeit, van ons intens leven hier en nu? Men koopt een boek en laat het slingeren als een handschoen. Na verloop van tijd komt het op een plankje in een functioneel milieu - zo heet dat. Het staat er naast het spoorboekje dat weer verdwijnt. Onze dichters staan daar niet eens zo gek. Zij worden in springerige gesprekken ter hand genomen. De hele maatschappij is in beweging. Snobs en bezetenen kruisen elkaars wegen als vissen in een aquarium. Bij alle eenvormigheid in flats en gestandaardiseerde levensvormen is er meer veelvormigheid dan vroeger. Meer wisseling. Het is interessant om te leven. Maar leven is nog iets anders dan lezen. Al heeft het leven aan de straatzijde, naar zijn sociale functies gewonnen, het lezen blijft tenslotte een

[p. 226]

grotendeels verborgen zaak. Er is geen exacte methode om die bezigheid te meten en statistisch vast te leggen. De hemel zij dank. Maar dan is ook de functie van het massaal op ons afkomend verzameld werk niet te meten. Alleen te bevroeden. De actieradius van dit soort makkelijk gebundelde literatuur is sterk vergroot. Evenzo de frequentie van de herdrukken. Waar een dure gebonden uitgave onmogelijk is, treedt dan de pocket-uitgave daarvoor in de plaats.

Het werk van de grote schrijvers uit de laatste 40 jaar krijgt daardoor een groter verspreidingskans. Wat voor '20 gepubliceerd is, deelt niet of nauwelijks in deze moderne zegen. Ten dele door heel bijzondere omstandigheden, b.v. omdat een uitgever geen pockets wil brengen. Op die manier maken Boutens en Leopold geen kans. De generatie van 1910 en die van 1880 blijven, niet alleen doordat zij eruit zouden zijn, achterop. Om maar te zwijgen van onze Nederlandse klassieken, waarvoor Elsevier in 1938 zich ingezet heeft. Een kwart van de toenmalige schone voornemens is vervuld, het getij is verlopen. De toenmalige uitgaven, die men antiquarisch vaak ziet, waren ook in hun leren-ruggen-pretenties het tegengestelde van de moderne uitgaven. Maar is er geen nieuw getij, met andere bakens? Niet alleen het onderwijs mist deze soort uitgaven. Er worden kansen gemist, kansen van confrontatie, die in een uiterst bewegelijke en vluchtige tijd een plaats en een nieuwe functie kunnen hebben.

Er is in het laatste halfjaar werk van 5 prominente auteurs verzameld of, in één geval, in een omnibusuitgave verschenen, werk van Achterberg. Nijhoff, Charles, van Ostayen en Gijsen. De groep is min of meer toevallig, maar dan heeft men juist de neiging, te zoeken naar samenhangen. Het gaat hier om 3 gestorvenen en 2 levenden, 3 noorderlingen en 2 zuiderlingen. Toevallig is in het werk van 2, misschien wel 3, een duidelijk calvinistische achtergrond te bespeuren. Maar als die typering zin heeft, moet eraan toegevoegd worden, dat het om vrije Calvinisten gaat, vrij tegenover hun afkomst en vrij tegenover de vaak angstvallig gebonden groep. Alle vijf zijn dichters, één zelfs uitsluitend dichter.

Zijn er meer overeenkomsten, aanrakingspunten? Tussen 2 ‘vrijgemaakte’ calvinisten en de ene volslagen loslopende ‘calvinist’ zeer zeker. Niet door afkomst, dat zou eerder een contra-indicatie geweest zijn, door de zaak zelf, d.w.z. het werk beslist wel. Het Maatstaf-nummer over Achterberg (jan.-febr. '64) levert prachtig bewijsmateriaal. Niet een punt van uitgang, maar de weg en het werk, heeft tot ontmoeting geleid. Ontmoeting tussen diametraal tegengestelde naturen, tegengesteld niet in de leer, niet begripmatig, maar in het karakter èn in het vers. Gelijkgezind in een zekere vrijheid, ja onbekommerdheid tegenover vaste patronen, maar niet in oorlog met die patronen, of het moest een gedragspatroon zijn (Charles). Merkwaardig verder dat deze groep van drie geen gesloten groep vormt, eerder een groepsfoto. Na de foto zal de groep uiteen gaan en zonder afspraken, op een later tijdstip, elkaar hervinden.

[p. 227]

De groep is open en kan groter worden, zo groot als in het Maatstaf-nummer. Dan is ook Sierksma er, die vele goden erkent of geen. En vele anderen. Zo heeft Achterberg zijn gedichten, bijna lukraak, ingezonden aan alle literaire tijdschriften van enig belang. Men zou bijna, van der Graft vrij citerend zeggen: het scheelde zijn speelse manier van doen.

En is nu een dergelijke onbekommerdheid, een los zijn van alle levensbeschouwelijk richtingsgevoel, het gevolg van een water in de wijn doen, van een 't niet meer zo nauw nemen? Geen sprake van. De wijn is onversneden, ze is alleen anders gesneden. Vooral bij Achterberg treft dit vast verankerd blijven. Men hoort in deze verzen het ongegeneerde rijden op het anker. In de laatste bundel Vergeetboek is het rauwe geluid van ijzer op ijzer nog sterker geworden. Calvinisme is niet alleen een predestinatieleer - het lijkt mij de vraag waar en in hoevèr die twee convergeren - maar een toon, een kleur, een gevoelsnuance, altemaal zaken die als regel voor bijkomstig worden gehouden, maar die hier in het centrum schuiven als een soort moederbodem. Meer dan toon en kleur is het een taal, een gewone taal. Hoe gewoner die taal hoe meer ze geschikt is, uitersten te benaderen en te noemen. Heel het werk van Achterberg, zoals het nu verzameld voor ons ligt in de dun-druk-uitgave van Querido, is het terrein waarop uitersten in een spanningsveld geraken. Die spanningen voltrekken zich in taal, in heel gewone taal. De dichter is niet de hanteerder van deze taal geweest, haar gebruiker; hij valt samen met deze spanningen, met deze taal.

Wat m.i. de quintessence van alle poëzie is, dit samenvallen van lot en taal, vindt een unieke gestalte in een overdaad van verzen. Ook de overdaad is niet iets dat er buiten valt, een te betreuren gebrek aan critisch vermogen bij een overigens geniaal dichter - er had meer geschift moeten worden -, het is het dialectisch tegengestelde van de uiterste concentratie. Zwervend door deze bundel, door deze bundel der bundels, is men steeds weer verrast door de spanning der compensatorische tegenstellingen. Maar deze zijn veelvuldig. Nergens zijn ze vastgelegd in een bepaald theologisch schema. Zou er een schema te vinden zijn - en essayïsten zijn vindingrijk genoeg - dan zou de formulering die Nagel in zijn artikel in Maatstaf geeft, de overweging waard zijn: het gaat... ‘om een mens, die van zichzelf uit ex-isteert, dat is buiten zichzelf treedt in de waanzinnige poging om een weerwand te beleven, een Ander te ontmoeten.’

Dit zou de kern van Achterbergs mythos - men vergeve mij dit modewoord - kunnen zijn. Dat het artikel van de jurist Prof. dr. W.H. Nagel eerder bijdraagt tot een ontmythologisering, tot een weerlegging van door allerlei omstandigheden begunstigde kletspraatjes, neemt niet weg dat de mythe blijft. Dat ze veelvormig en niet eenvormig is, dat het centrale thema een ezelsbruggetje voor beginnelingen is, deze wijsheid is niet nieuw. In de bundel essays van dr. W.J.C. Buitendijk Op de Keper beschouwd (J.H. Kok, 1951), nog steeds leverbaar - ons kent ons - merkt de auteur bij zijn bespreking van de bundel

[p. 228]

essays Commentaar op Achterberg op: ‘wie de vele gedichten naleest, die hij (Achterberg) de laatste twee jaar in de tijdschriften gepubliceerd heeft, bemerkt, dat hij volstrekt niet de dichter van één thema is.’

Nagel neemt het in zijn artikel op voor de dichter met meer thema's. Misschien zou voor Achterberg de oplossing te zoeken zijn in de richting van ‘meer thema's maar één centrum. Dat dit centrum dan extreem gelegen is, is wéér een paradox waaraan dit oeuvre zo rijk is.

De huidige verzamelbundel begunstigt het leren kennen van het geheel, dat met deze bundel voor de beschouwer opdoemt. Zij stelt de aparte bundels niet buiten gebruik. Afgezien van de twijfelachtige meerwaarde van eerste drukken, is er in deze grotendeels uitverkochte bundels, nog wel iets te vinden dat in de verzameling ontbreekt. Opdrachten, introducties, die van meer dan anecdotische waarde zijn.

Zo van een afstand bezien, sociaal en psychisch, geen groter verschil dan tussen Nijhoff en Achterberg. Maar misschien begunstigt een dergelijke afstand wel de mogelijkheid van een ontmoeting die boven alle toevalligheid uitrijst. Een ontmoeting die beiden later dan weer helemaal vrij laat. Achterberg heeft een vers op Nijhoff Begrafenis op Westduin - Rodenko begint daar zijn bijdrage in het Achterberg-nummer van Maatstaf mee. In de definitieve versie is elke verwijzing naar Nijhoff weggewerkt. Opzettelijk, incidenteel? Waarschijnlijk niet. Rodenko meent, dat het hier om een onbepaalde neiging bij Achterberg gaat, van het concrete naar het algemene. Maar er is een hele smalle basis van gemeenschappelijkheid geweest tussen beide dichters. Al bladerende ben ik in Nijhoff's verzamelbundel gestoten op het VIe vers uit de weinig bekende cyclus Voor Dag en Dauw. De menselijke omtrek die in dit vers getekend wordt - de typering is te vinden in de brief waarmee Nijhoff deze verzen opdraagt aan Prof. Huizinga - is die van een werkvrouw. De taal is navenant. Gewone gezegdes zo als in de eerste twee regels ‘De kamer hardt de lucht niet langer van / tabak en onververste bloemenvazen,’ wisselen af met een regel die haar eerste vocaal nog uit 1910 trekt: ‘O, merk hoe luchtiger in huis het wordt!’ Het O is niet eens zo ouderwets, de hele zin verraadt het uiterst verzorgde milieu, zelfs na een borrelavond. Stel daartegenover het vers van Achterberg uit Hoonte Werkster, waarin de dichter langs de neus opmerkt dat ‘er is onderscheid van rang en stand.’ Uitgezonderd op die plaatsen waar Achterberg het woord eens rekt, omdat hij een lettergreep meer nodig heeft (zichzelve i.p.v. zichzelf) is de taal van de begane grond, van de grond waarop Achterberg zich heeft leren bewegen, dat van de kleine burgerij en van de boerestand die de kinderen liet leren. Er is een hollandse, calvinistische, bijna platvloerse nuchterheid, zo van God de Zoon met God de Vader smoest - zie Vergeetboek -. Achterberg gebruikt voor zijn vers de meest gebonden vorm, die van het sonnet, en houdt zich stipt aan de tweedeling; in de terzinen verandert het toneel, van hier beneden naar daarboven: God zal haar

[p. 229]

eenmaal op Zijn bodem vinden, / gaande de gouden straten naar Zijn troon, / al slaande met de stoffer op het blik.’ De voorstelling is volslagen conventioneel met hoofdletters waar ze thuishoren, maar de 3e regel verbindt als in een bliksemflits Diesseits und Jenseits, de twee die de moderne mens maar niet met elkaar kan rijmen. Nijhoffs werkvrouw en Achterbers Werkster, twee ongelijke punten van overeenkomst, zij blijven in mijn gedachten.

Zal Achterbergs verticalisme het winnen van Nijhoffs wereld die nog het gemak van trappen kende? Die afdaalde tot het gewone woord - hij leefde te kort om ook nog af te dalen tot het gemene woord, hoewel hij zelfs die laatste stap met gevoel voor stijl zou hebben gedaan. De vraag is niet rhetorisch, hoogstens speculatief, ze interesseert me concreet.

Wat ik bij Achterberg vind is rauw verbonden Diesseits und Jenseits. Hij vroeg zich niet af, hoe hij ze met elkaar verzoenen kon, hij amalgeerde ze. Of dat nou goedgekeurd werd door de dominee, de bakker en de frik, interesseerde hem nauwelijks. Ze zijn voor hem niet meer dan getuigen à charge, in dat kostelijkste vers dat de moderne literatuur terloops heeft opgeleverd: ‘Symbolen worden tot cymbalen in de / ure des doods - en zie, haar lot ten hoon, / zijn daar de dominee, de bakker en de frik.’ Een dialectische wereld in het laatste uur, aanvangend bij de werksters, uit de tijd dat ze nog geen mevrouw heetten, en ook geen werkvrouw à la Nijhoff.

Niettemin, tenminste wat Nijhoff betreft, zijn verzen zijn allerminst, op grond van b.v. een klassebewustzijn - maar zijn er wel nog klassen, is het niet een grauw allerlei, van de hoogst tot de laagst aangeslagenen? - ouderwets geworden. Met heel hun verzorgde gewone taal, bereiken ze hun doel, slaan ze in. Is het thuis van Achterberg het concrete, dan is dat van Nijhoff het algemene, het verbindende in het menselijk vlak. Het broederlijk en zusterlijk Leger des Heils van zijn moeder, de humaniteit van vaders kant, tenderen daar in één zelfde richting, die van een algemeenheid die men van confessionele zijde poogt aan de kaak te stellen die van een cosmopolitisch karakter, die meer is dan oppervlakkigheid en bewijs van goede smaak. Ik schrijf dat hier niet omdat Nijhoff ook nog aan de nieuwe Psalmberijming heeft meegewerkt en omdat hij ‘in’ is - afschuwelijk woord -, maar omdat zijn richtinggevoel harmonieerde met dat van Achterberg, omdat zijn werk dezelfde uitslag, dezelfde tendens had. Milieus betekenen daarbij niet meer dan een couleur locale. Met andere woorden, Nijhoff en Achterberg hebben, bij een totaal verschillende herkomst, gelijke tendenzen, op een heel persoonlijke manier, tot uitdrukking gebracht. De dichter is van de Olympus afgekomen: Pierrot, Awater en de verborgen enkeling, zoekend in verbinding te komen met de ander, de gestorvene, maar de meer dan levende.

Dwalend door dat wat Nijhoff anders en meer was dan Achterberg, in zijn soepelheid, in zijn veelzijdigheid, zijn cosmopolitisme, zijn vermogen tot inleving en navolging zonder verlies van het eigene, zoals dat in deze eerste bundel Verzameld Werk voor ons ligt - mogen de andere bundels, de meester-

[p. 230]

lijke vertalingen voorop (III) spoedig volgen - zijn wij ons te meer bewust, hoe rijk de bijdrage uit deze hoek geweest is. Dat het diegenen moge corrigeren die menen dat in een radicaal breken met alle traditie en overgebrachte waarden de eigenlijke vernieuwing bestaat. Dat is niet alleen een vergissing, maar een niet te verontschuldigen misrekening.