Ontmoeting. Jaargang 17

[p. 88]

Kees Ouboter
IV. Kitsch. Een samenvatting en een nieuwe ontmoeting

Het is niet uitgesloten dat degene die ons op onze speurtocht in het domein van de kitsch tot op heden gevolgd is niet meer recht weet waar hij aan toe is. De zaak is al te subtiel geworden en de paden zijn bedenkelijk gaan kronkelen. Doen wij het niet voorkomen alsof wij voortdurend om de eigenlijke zaak heendraaien?

Het lijkt inderdaad eenvoudiger te zeggen wat wel en wat niet kitsch is. Ik heb dat om zeer subtiele reden niet gewild. Hier zijn nogmaals die reden. Het woord, het begrip is te jong, te onbepaald. Een jong woord heeft het beenderstelsel van een zuigeling, kraakbeen. Het heeft een ongekende vitaliteit en - hopen wij - een prachtige toekomst, maar het heeft hoegenaamd geen kracht of bepaaldheid. Zo is het woord - en het begrip - kitsch.

Dan de zaak zelf. Strikt genomen mogen wij geen tegenstelling maken tussen woord en zaak. Een zelfde onbepaaldheid kenmerkt de zaak, het verschijnsel kitsch. Het wordt voortdurend aan de kritische blikken onttrokken door een nevel van emoties en emotionele waarderingen.

Deze nevelachtigheid heeft met het huidige statuskarakter van onze maatschappij te maken. De maatschappij vertoont zich aan ons in lagen - high -, middle- en low-brow is een dergelijke indeling in lagen - en datzelfde beeld vertoont de cultuur. Sinds kort heeft zich daarbij het taalgebruik gevoegd. Uit Engeland overgewaaid is het joe en non-joe, alweer tweedelige structuur, die ons herinnert aan kunst en kitsch.

Hier doemt iets van een conclusie uit het rijk der nevelen op: alleen de man die joe-taal gebruikt weet ook van non-joe-taal, dat is namelijk de taal die hij nooit gebruikt. Evenzo weet alleen de kunstgevoelige elite van kitsch, dat is die quasi-kunst waar zij volkomen vreemd aan is.

Dit lijken conclusies van psychologische aard. In feite zijn het gevolgtrekkingen die voor het waardeoordeel en voor onze relatie tot het kunstwerk en niet dat alleen, maar tot alle menselijke expressie, van eminent belang zijn. Wat wij steeds gepoogd hebben, niet in rechtlijnige conclusies, maar in subtiele overwegingen, is de zwart-wit scheiding tussen kunst en kitsch te relativeren. Daarvoor hebben wij een differentiatie in de kitsch aangebracht. Naast de kitsch die automatisch van producent naar consument gaat is er de kitsch die als een fluidum de huidige kunst doortrekt.

Wel is er bij sommige kunstenaars een immuniteit tegenover het besmettelijk verschijnsel. Bij anderen, hoog in aanzien, is er echter niet een dergelijke immuniteit. De kitsch laat niet de bergtoppen vrij en hangt alleen in het dal en tegen het midden van de bergen, kitsch is waarneembaar van hoog tot laag. Dit wat de ruimte aangaat. Maar nu de tijd, de geschiedenis van de beschaving.

[p. 89]

In tegenstelling met wat meestal geponeerd is, willen wij de kitsch slechts zoeken in de laatste anderhalve eeuw, als uitloper van een populaire romantiek. Hier wijken onze bevindingen, ons oordeel, van dat van gerenommeerde voorgangers af. Ik heb reeds de Dies-rede van Prof. Dresden genoemd. Zo dadelijk komt een ander geschrift aan bod, dat eveneens de kitsch ziet als een algemeen cultuurverschijnsel. In een bepaalde fase van de ontwikkeling doet zich kitsch voor. De schrijver, die wij tot heden niet genoemd hebben, is een Zwitserse psycholoog, Christian Kellerer. Zijn boekje onder de titel Weltmacht Kitsch is in 1957 (Europa-Verlag) uitgekomen. Er is in 1959 een Nederlandse vertaling verschenen bij uitgeverij Heijnis onder de titel ‘Veel leven om Kitsch’. Een ontmoeting met de gedachtenwereld van deze erudiete psycholoog is voor ons onderzoek van groot belang. Niet alleen omdat in dit essay de factor van het onbewuste ten volle gehonoreerd is - dit in afwijking van wat wij eerder geconstateerd hadden -, maar ook omdat wij hier een medestrijder vinden voor het gebruik van het begrip kitsch buiten het esthetische veld.

Daar liggen dus gemeenschappelijke belangen. De ontmoeting met Kellerer is niet toevallig. Weer doet zich de grote vraag voor: welk recht hebben wij, een term die in het rayon van de beeldende kunst ontstaan is, uit te breiden tot de andere kunsten en, wat meer is, die toe te passen in heel het veld der menselijke betrekkingen.

Hier nu blijkt niet alleen overeenstemming maar ook verschil te bestaan tussen wat wij tot op heden menen gevonden te hebben en de uitkomsten van de Zwitserse psycholoog. De ontmoeting wordt er te interessanter om.

De partijen zijn ongelijk. Aan de ene kant staat een wetenschappelijke routine die wij missen.

Het enige wat ons recht geeft tot een meting van krachten is het simpele feit dat deze psycholoog zich begeeft op essayistisch gebied. Meer psychologen doen dat heden ten dage. Het enige wapen dat wij voeren is dat van de literator: hondengeblaf en hondentanden. Daarmee zeggen wij: dit is ook ons terrein. Wij gedragen er ons wat speelser. Maar daar zijn wij honden voor.

Wij waren in onze samenvatting op een belangwekkend punt gekomen. Bij het pogen de term en het begrip uit te breiden tot heel het menselijk vlak staan wij één beperking voor. Wij zouden het begrip kitsch willen binden aan de ontwikkeling in het recente verleden. Dat vraagt om argumenten.

Ons belangrijkste argument is het taalgebruik. Het woord kitsch kan niet eindeloos uitgerekt worden zonder dat er de rek uitgaat. M.a.w., men kan met een bepaald woord niet te ver van huis gaan.

Die neiging bestaat natuurlijk wel in een rijpe cultuursituatie. Naarmate een taal ouder wordt dienen minder woorden om méér uit te drukken. Morfologisch is die wet bizonder duidelijk in verbuigingen, uitgangen, enz. De betekenisomvang van bepaalde woorden groeit. Bij de gebruikers van de taal groeit navenant het vermogen tot associëren en het vormen van abstracte begrippen.

[p. 90]

In ons geval associeert men binnen een eeuw waardeloze schilderijen met bepaalde - of onbepaalde - quasi literaire producten, dit alles door een sterk vermogen tot abstraheren. Deze abstractie is niet alleen een verstandelijk proces, zij kan zich evengoed in het gevoelsleven of in de intuïtie voltrekken. Nog één stap verder en de psycholoog mag tegen ons blaffen en kan ons bijten: ieder echt associëren is gekenmerkt door een samengaan van bewuste en onbewuste factoren. Van misschien wel meer soorten onbewuste factoren, waarin echter de bewuste elementen een zichtbare rol spelen.

De abstractie levert het verbindende element en put daarbij uit de bewuste en onbewuste schat van gegevens. In de beeldende kunst is er op een gegeven moment wat het Woordenboek van Hermann Paul noemt wertlose Malerei, quasi-kunst, die niets waard of niet veel waard is, goedkope prullaria.

Associatief verbindt waardeloos, goedkoop zich met het gemakkelijk aanspreekbare. Wat goedkoop is komt gemakkelijk tot stand, heeft geen diepe wortels. Het goedkope effect, waarop wij reeds eerder wezen, komt in het complex van verschijnselen voor de dag. Het is in de associatie van beeldende kunst naar literatuur het dragende substraat. Wellicht niet het enige. De massaliteit, typisch product van de bevolkingsgroei aan het eind van de 19e eeuw, is een ander substraat, zo wezenlijk dat wij soortgelijke ontwikkelingen in vroeger eeuwen niet met kitsch in verband willen brengen, omdat er nog geen sprake is van massaliteit.

Nu kan men ons tegenvoeren dat soortgelijke verhoudingen als die tussen kunst en kitsch, natuurlijk op veel kleiner schaal, vroeger waarschijnlijk ook voorgekomen zijn. M.a.w. massaliteit is een zaak van quantum en voegt niets principieel toe aan een bepaalde steeds terugkerende situatie. Dat alles zich op veel groter schaal voltrekt, verandert niets aan de grondsituatie.

Maar wij denken niet zo gering over quantum. Het is geen vergroting alleen, maar een verandering. Het wijzigt de verhoudingen. Ortéga y Gasset's Opstand der horden heeft dit toch wel aangetoond.

Dit leidt ons tot een zeer kwetsbare conclusie: dat de verhoudingen zoals die zich in de vorige eeuw ontwikkeld hebben, die in onze eeuw verder doorwerken, historisch en in vele andere opzichten uniek zijn. Uniek tot in het extreme, naar hoogte en diepte, naar mogelijkheden en onmogelijkheden, naar menselijkheid en onmenselijkheid.

Het ontstaan van kitsch heeft met deze extreme situatie te maken. Het spontane ontstaan van dit naar zijn betekenis nog altijd duistere woord is een symptoom van het unieke van de situatie. Zoals men voor het geheel nieuwe voertuig op twee wielen het woord fiets koos - even duister van oorsprong - en niet het kunstmatige woord rijwiel, zo koos men voor de nieuwe expressie het woord kitsch... Maar er is een merkwaardig ding, al direct bij de wieg van het woord. Het lijkt wel alsof een boze fee zich over de jonggeborene heeft heengebogen: onmiddellijk schuift een schaduw over het schepseltje heen. Zelden of nooit heeft de kitsch een goed woord meegekregen.

[p. 91]

Wij dolen maar rond, wij zijn weer bij een vroeger uitgangspunt beland, bij het negatieve oordeel dat blijkbaar onvermijdelijk is.

Het zal ons weinig moeite kosten, bewijzen aan te voeren voor de minderwaardige functie van de kitsch.

Kellerer, die een zeer genuanceerd beeld van het verschijnsel geeft, het nergens vastlegt om het daarna te zekerder te kunnen veroordelen, blijft over het geheel genomen aan de negatieve kant. Zo stelt hij al meteen aan het begin van zijn beschouwing vast dat kitsch ‘zich bedient van een reeds volkomen versleten en geheel verbruikte vormentaal. En bovendien richt de kitsch zich tot dat gebied van schijngevoelens, dat steeds dáár pleegt te ontstaan waar het rechtstreeks beleven overwoekerd wordt door volkomen gedogmatiseerde en geijkte voorstellingen, voorstellingen, welke op grond van de door de tijd bepaalde behoeften reeds lang achterhaald zijn’ (blz. 12).

Iets verder komt er een voorlopige definitie, die nog een beter beeld geeft van de samenhang waarin de schrijver de kitsch geplaatst ziet: ‘het verschijnsel kitsch is de antipool van originele avantgardistische kunst voor zover het in overeenstemming is met die vooroordelen der algemene opinie, waartegen de avantgardistische kunst als protest optreedt. - Of anders uitgedrukt: terwijl moderne kunst met de problemen van verdiepte zelfkennis worstelt, kristalliseert zich de kitsch uit in de vorm van een zich oppervlakkig bezighouden met het metafysische, dus vóór alles in begrippen, als religie, liefde en vaderland. - Hier wordt de kitsch tot een bindmiddel tussen een onduidelijke individuele behoefte en zwak geïdealiseerde expressievormen. Tengevolge van haar massaal optreden speelt de kitsch in beginsel de eerste viool in het esthetische en daarbovenuit in het algemeen in elk metafysisch concert’.

In het Hoofdstuk De Elementaire Belevingsketting van de Kitsch geeft Kellerer het volgende schetsmatige beeld van de kitsch:

‘Beeld van de behoefte: vlucht voor een zelfstandig oordeel en verantwoordelijkheid.
Beeld van het doel: een aantrekkelijke wereld.
Beeld van de weg: de zwakke, onechte gevoelsexpressie’.

Dit hoofdstuk eindigt als volgt: ‘De vlucht voor de echte levensconflicten en beslissingen door middel van gevoelssublimering in het onechte beeldt inderdaad het slechts vaak in geringe mate bewuste behoefte-beeld uit, dat aan de kitschvoortbrengselen in de meest uitgebreide zin ten grondslag ligt. Wij hebben daarmede ook voor de eerste schakel van de elementaire belevingsketting een juiste formulering gevonden en daarmede tegelijk een kriterium ontdekt voor kitsch in de ruimste zin van het woord. - In deze uitgebreide zin verschijnt de aanduiding “kitsch” ook in het algemeen in het moderne alledaagse spraakgebruik, want de moderne taal heeft nog niets ingeboet aan natuurlijk psychologisch taalinstinct, het woord komt gewoonlijk op de proppen wanneer er op het een of andere gebied het verwijt moet worden gemaakt aan het

[p. 92]

een of ander, dat het “gemaakt” onecht, schijnheilig, oneerlijk, imitatie zou zijn, dus ook, wanneer er geen sprake is van kunst’.

De tegenstelling die wij reeds uit andere literatuur kennen, die tussen kunst en kitsch, is hier toegespitst tot die tussen avantgardistische kunst en kitsch.

Kitsch is niet alleen onecht, gemaakt, nagemaakt, hij is bovendien op de ontwikkeling van de cultuur fataal ten achter.

Wij zouden de auteur echter geen recht doen, indien wij ook niet de visie weergaven die hij heeft op de ontwikkeling van kunst en cultuur. Hij schetst die in vier fasen, vanaf het primitieve begin via het magische naar de derde fase van de artistieke vormgeving, waarbij de artistieke belevenis zich hoe langer hoe meer los maakt van cultische voorstellingen, een fase die hij onderverdeelt in een periode van naïeve kunstexpressie en een die gedragen wordt door de absoluut-esthetische wereldbeschouwing van een tot rijping komende cultuur (l'art pour l'art). De vierde fase, de slotfase, waarin wij zojuist getreden zijn is een periode, waarin zich een trans-esthetische, absolute kunstexpressie gaat aftekenen. De voornaamste drijfveer daarbij is de bewust-persoonlijke zelfverwerkelijking van de kunstenaar.

Aldus, verkort, Kellerers korte schets van de ontwikkeling der culturen (blz. 7 en 8). Merkwaardig is daarbij het positieve accent op de avant-garde, onder aftrek van alle epigonisme, als een broeinest van kitsch en snobisme. Dit echte avant-gardisme is, zoals Kellerer het ons voorstelt, wel wat psychologisch gekleurd, het worstelt immers om zelfkennis en dat in tegenstelling tot de gemakzuchtige kitschbedrijvers.

Nu maakt de auteur het zich ook wat makkelijk, zodra het erop aankomt, de avant-garde te onderscheiden van de onoriginele slechts navolgende horde. Hij zegt daarvan: ‘Als imitatie valt daarentegen aan te merken, alles wat op dit gebied niet-avantgardistisch is’ (blz. 10). Dat is een petitio principia.

Wat ons verder opvalt behalve de psychologische benaderingswijze is de klemtoon op de levens- en wereldbeschouwing. De vertaling kan ons daarbij parten spelen. Het Duitse woord Weltbetrachtung heeft een andere inhoud als het Nederlandse wereldbeschouwing. Bij de Duitser, en vaak ook, zoals hier bij de Zwitser, betekent Weltbetrachtung een filosofische en zakelijke beschouwing van het totaal; in ons vaderland betekent het, betekende het, allereerst de door religie geïnspireerde beschouwing van het menselijk leven in heel zijn omvang. Mijn persoonlijk bezwaar tegen deze bizonder belangwekkende studie is dat deze beschouwing van het geheel datgene waarom het gaat, de kitsch, te veel van een afstand beschouwt en daardoor alleen oog heeft voor tegenstellingen zoals die zich van een grote afstand aan de beschouwer voordoen, zwart-wit. Zwart: Jan Publiek, wit: de eenzaam worstelende kunstenaar. Verzwageren die beiden zich nooit of nergens?

M.a.w., de middenvormen ontbreken in Kellerers beschouwing. En juist de mengvormen in artistieke zin zijn een studie ten volle waard.

Dat de schrijver kitsch niet helemaal negatief waardeert blijkt uit het verder

[p. 93]

verloop van zijn betoog, wanneer hij zegt: ‘Het wezenlijke verschil tussen dier en mens is... dat slechts in de menselijke expressie kitschtendenzen kunnen binnensluipen en wel des te gemakkelijker naarmate de expressies verfijnder zijn, dus in de eerste plaats bij kunstzinnige expressies’ (blz. 54).

Waarvan dankbaar nota, al klinkt het alsof de schrijver bezig is met de artistieke zondeval van de mens.

Er is nog één element in deze studie, één uitdrukking, die ons bij een komende laatste onderzoekingstocht van pas kan zijn. Dat is het woord kitschig en de uitdrukking kitschige levenshouding (blz. 34). Men zou zelfs van kitschige situaties kunnen spreken.

Kellerer heeft dit hoofdstuk voorzien van illustraties uit de praktijk van de psychiater. Zo toont hij het kitschige in de te sterke binding van ouders aan kinderen aan. Verkitschte verhoudingen heet het zelfs eenmaal.

Het is echter de vraag of het woord kitsch en zijn adjectivische afleiding nog wel toepasselijk zijn op situaties in de psychiatrische kliniek, alleen omdat de patiënt in zijn gevoelens onecht is. Een combinatie van het Oedipus-complex met kitsch is toch wel wat ver gezocht.

Zelfs als men zou beweren dat alle kitsch onecht is - wat ik dus blijf in twijfel trekken - mag men niet iedere situatie waarin onechte gevoelens zich voordoen als kitschig aanmerken. Dat is een Duitse manier van wereldverklaring die van eierschalen een melkwegstelsel maakt.

Maar wel bruikbaar is de algemene opmerking dat er een kitschige levenshouding ten aanzien van objectief onkitschige voorwerpen mogelijk is.

Ik zou het dan liever zó willen formuleren dat in een bepaalde situatie een voorwerp van kunst of een literair werk aanleiding geeft tot onwezenlijke verering die onechte verhoudingen in het leven roept. Er ontstaat een cultus die fenomenologisch op het kitschbedrijf lijkt. Had men kort voor de laatste oorlog niet een vervalste Vermeer, een Van Meegeren, maar een echte Vermeer ontdekt, zou de verering van het publiek niet soortgelijke vormen hebben aangenomen? Op deze wijze kunnen kitschige situaties ontstaan, waarbij voorwerpen van kunst een rol spelen. Slechts één bezwaar heb ik tegen deze typering. Zij lijkt mij alleen te gebruiken in de spreekkamer en de geesteswereld van de psycholoog of psychiater. Waarbij dan aangetekend worden moet, dat hier gebruik gemaakt wordt van afgeleide beeldspraak.

Maar de vraag blijft of er niet andere, sterkere, voorbeelden te vinden zijn van kitsch in het maatschappelijk leven. Als dat zo is, zal het woord kitschig de overgang vormen van het artistieke naar het sociale veld.

Alleen dan zal die overgang verantwoord zijn, wanneer er een substraat te vinden is tussen het artistieke en het sociale. Alleen dan kunnen wij - het is in dit opstel reeds eerder gezegd - abstraheren en associëren.

Dat zal dan een laatste zwerftocht zijn in dit even moeilijke als aantrekkelijke terrein.