Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 368]

Kees Ouboter
II. Kitsch, hier en nu

Max Schuchardt heeft onlangs van de laatste roman van Iris Murdoch, The Unicorn, beweerd, dat het goede kitsch is.

Daar is het woord weer, wel in een soort samenstelling die het enigszins nuanceert, maar tegelijk de suggestieve kracht daarvan nergens aantast. Wij zullen aan zijn voorkomen moeten wennen. Wij zullen zijn betekenis in het gebruik dienen vast te stellen. Van scheldwoord moet het soortnaam worden. Ieder moet in de toekomst in staat zijn tot classificatie. Zodra wij zo ver zullen zijn is de kitsch overwonnen, uitgeziekt. Maar wij zijn zo ver nog niet.

Wij weten dat het woord een onvoldoende betekent in de mond van iedere criticus of kunstkenner, een zwaar onvoldoende in de mond van iedere belangstellende leek. Het is ontstaan in het klimaat van het schotschrift. Langzaam maar zeker - getuige de recensie van Schuchardt - dringt het door tot in het jargon van de officiële kritiek.

Wij stellen daarom doodleuk de vraag: Wat is nu eigenlijk kitsch?

Het blijft stil. Maar tenslotte waagt een leukerd het volgende snedige antwoord: de laatste roman van Iris Murdoch.

Inderdaad is het veel makkelijker, voorbeelden te geven van wat kitsch is, dan tot een bevredigende definitie te komen. Daaruit blijkt het ongrijpbare van het begrip - men vergeve mij deze paradox.

Er is een zekere onmacht tot begripsvorming met betrekking tot een zaak die ons omgeeft als de lucht die wij inademen.

Onder mensen die in kunst en literatuur belangstellen, ermee bezig zijn, is het woord kitsch een bekende klank. Men weet wat ermee bedoeld wordt, doet althans alsof. Maar niets blijkt zo moeilijk te vatten.

Het is als met een ketterij. Ieder voelt haar aan, stelt haar aanwezigheid of haar nabijheid vast, niemand kan haar omschrijven. Er heerst blijkbaar een schuwheid tegenover haar, zoals men in de bloeitijd der orthodoxie bevreesd is voor ketterijen; en in de tijd van verval nog meer. Men is er te meer bevreesd voor, zodra men diep in zijn hart beseft dat de ketterij onvermijdelijk is, dat men er wel in trappen moet.

En dat nu is precies onze houding tegenover de kitsch. Wij verachten haar, terwijl wij haar aanval van achteren vrezen. Zoals de primitieve mens passen wij ervoor op, haar wezenlijke naam te noemen. Zij mocht eens wraak nemen op ons. Tegelijk weten wij haar overal aanwezig. Zij is de stille indringster, die onder onze tafel schuilt. Boven de tafel schelden wij op haar. Wij ontdekken haar bij anderen en redden zo niet meer dan ons figuur. Kitsch is een boemerang. Laten wij proberen, haar te bekijken, in plaats van haar te hanteren.

[p. 369]

Natuurlijk heeft de kitsch meer eigenschappen dan alleen haar virus-karakter. Meer eigenschappen dan de grote Van Dale weet te noemen.

Herhalen wij nog even die oppervlakkige omschrijving uit het gerenommeerde woordenboek. Kitsch dan is alles wat niet echt van sentiment of niet werkelijk artistiek is, maar dat pretendeert te zijn.

Totaal vergeten of nog niet opgemerkt is hier het machtig appèl dat de kitsch doet op sommige onbevredigde behoeften van het grote publiek - men probere niet, zich daarbuiten te houden. Die behoeften zijn niet alleen onbevredigd, zij zijn ook onbewust, leiden daardoor ook nooit tot een bewuste vraag of verwachting. Kitsch komt onverwacht en dat niet alleen voor de grote massa consumenten, maar evenzeer voor de producent. Hoe onbewuster, onopzettelijker, naïever deze laatste is, hoe groter en raker het effect zal zijn bij zijn nu nog onzichtbaar publiek.

Schematisch uitgedrukt: de relatie loopt niet bovengronds, zij loopt van het ondergrondse naar boven de grond. Dat kweekt een heel sterke band. Onbewuste factoren zorgen altijd voor een magische aantrekking, of afstoting.

Ergens werkt een kunstenaar, een handwerker, un artisan en onder zijn handen groeit iets, bijna toevallig, dat, zodra het bovengronds komt, de machtige bijval der ontelbare anoniemen zal verwerven.

Zo is het met dat dodenmasker van het in de Seine verdronken meisje gegaan. De hele situatie is meteen onvergetelijk geworden, zij heeft een collectieve gevoelige snaar geraakt. Het serene beeld heeft iets van eeuwigheidswaarde overgebracht. Een veld van spanning ontstaat tussen enerzijds de grauwe onbeduidendheid - een onbekend meisje dat in de Seine verdrinkt, niemand kent haar, niemand geeft om haar, misschien is zij wel een prostituee geweest - en, aan de andere kant, teken van het hiernamaals, dat klare engelachtige wezen, dat evenveel verbergt als het openbaart.

Zou nu dezelfde affiche en hetzelfde verhaal op dit moment nog wel dezelfde ontroering wekken? Waarschijnlijk niet.

Het eeuwigheidsbeeld van een halve eeuw geleden is vergaan. Maar in de tijd toen Emil Ludwig zijn genie- en kunstenaarscultus dreef en ophing aan Rembrandt, Napoleon en Goethe, toen het woord demon het zo goed deed, toen het dodenmasker er in kwam - daarvoor was de duistere Beethoven de meest geëigende figuur - heeft het onbekende meisje plotseling even veel aandacht gekregen als de onbekende soldaat onder de Arc de Triomph. De anonieme, de vergeten mens, komt in het brandpunt. Daar zijn nog andere elementen bijgekomen. Er zal zich ongetwijfeld iets van maagdenverering, aan geen tijd gebonden, bij gevoegd hebben. Kitsch wordt uit wisselende factoren, onberekenbaar en onvoorspelbaar, opgebouwd. Misschien is het niet eens een gebouwd-worden, veeleer een groeien. Maar daarom juist acht ik het woord pretenderen uit Van Dale's Woordenboek zo geheel misplaatst. Zonder te ontkennen dat er kitschfabrieken zijn en dat er waarschijnlijk heel wat berekening aan te pas gekomen is, om de old-finish-meubelstijl op de west-euro-

[p. 370]

pese markt ingevoerd te krijgen en op peil te houden, toch meen ik dat de geboorte van kitsch een natuurlijk proces is, dat spontaan verloopt. Deze kitsch zou ik de echte willen noemen, niet zonder ironie, de onvervalste; daarentegen de fabriekmatige, zo b.v. de spookachtig en kunstmatig opgeroepen Biedermeierstijl die de warenhuizen seizoenenlang hebben voorgedragen, zou ik synthetisch willen noemen.

Tegelijk zou ik daarbij willen stellen dat niet de echte door de synthetische kitsch verdrongen is, zodat wij de eerste alleen in het recente verleden zouden vinden, nee, echt en synthetisch lopen nog steeds parallel. M.a.w. er ontstaat nog ieder jaar spontaan kitsch. Er is een natuurlijke bron. Of mag ik niet van natuurlijk spreken, als zoiets alleen ontstaan kan in en door de civilisatie?

Spontaan proces, zonder marktonderzoek, zonder berekening bij de producent, argeloos, ja vaak met nobele bedoelingen. Zo argeloos zelfs, dat de beweringen van de Grote Van Dale over pretenties, gaan lijken op kwade trouw. Alle fabriekmatige kitsch is niet in staat deze echte kitsch te annexeren, haar van haar ‘natuurlijkheid’ te beroven.

Als de vrouw van de vlieger Lindbergh tijdens een verblijf aan zee, mediterend en om zich heen ziend, verrassende vondsten doet, deze opschrijft, later die gedachten uitgeeft om daar andere vrouwen in te laten delen, dan is het begin van deze ketting van reacties spontaan. De best-seller zit er nog helemaal niet in. Maar treft dezelfde spontaniteit ons ook niet in het verder verloop? Als het werk de leiding neemt op de lijst van best-sellers, is ook die mutatie spontaan. Wel volgt de hele publiciteitsmachine onmiddellijk en doet de dollars op de voet volgen, maar dat neemt de spontaniteit niet weg. Men moet wel heel kritisch en heel belezen zijn, om in dit onopgesmukte boekje, dat ook in ons land zijn weg vindt, kitsch te ontdekken. Een criticus, specialist van de goede smaak, doet dat inderdaad en haalt zich daarmee spontaan de haat van duizenden vrouwen, onder wie vele intellectuelen, op de hals. Al weer zijn deze repercussies spontaan, zo ver weg van de wieg van Gift from the Sea.

En hoeveel emoties daarbij los komen. Hier hebben wij iets gevonden, een eigenschap die wezenlijk is voor de kitsch, een heel gedifferentieerde eigenschap: haar gemakkelijkheid.

Ik kom daarop omdat die niet aflatende spontaniteit mij aan het denken zet. Er schijnt een bepaalde gemoedsbeweging heel vlot tot stand te komen, gepaard met emoties van gegrepenheid en bewondering. Daarin spreekt natuurlijk dat onbewust appèl mee. Maar er is nog meer, juist dat opvallende gemak van een bijna geöliede beweging.

Om toch vooral de indruk weg te nemen, alsof deze gemakkelijkheid aan de echtheid van het sentiment in de weg zou staan (zie de Grote Van Dale), zij hier een van de populairste anecdotes uit de muziekgeschiedenis van de vorige eeuw in gedachten geroepen, het verhaal van Tschaikowsky's beide laatste symfonieën. Het zijn de meest geliefde symfonieën geworden van het groot

[p. 371]

concertpubliek, niet alleen music for the millions, ook muziek voor grote leidende geesten, als b.v. een Willem Mengelberg. De componist schijnt er niet zo tevreden mee geweest te zijn, maar dat maakt de muziek alleen te aantrekkelijker. Het verhaal gaat dat hij uit wanhoop, kort na de eerste opvoering van de Zesde besmet water uit de Newa gedronken heeft - hier krijgt de anecdote iets stereotieps: de naam van de rivier hoort er bij - en daaraan stierf. Er zijn een paar merkwaardige dingen in deze geschiedenis. Allereerst is dit het enige mij bekende geval dat een werk met uitgesproken kitschtrekjes door zijn schepper verloochend is. De nabije dood zou een, hoewel erg cynische, verklaring kunnen zijn. Ik zoek een minder wrange oplossing: de componist beschikte over een uitnemend kunstverstand en signaleerde feilloos zijn tekortkomingen. Die waren te meer fnuikend, daar er technisch aan het werk niet zoveel ontbrak. De instrumentalisering b.v. is van een behoorlijk gehalte. Maar er was iets, dat de componist voor de geest gestaan heeft, dat in deze muziek niet te verwerkelijken was. Het klankenkleed, zo expressief en bewogen, zo uitermate gevoelig, zo effectief, was te los, te dramatisch, te hol. Ach, pretendeerde het iets wat het niet was? Nee, in Tschaikowsky's geval was de symfonie de inadequate uitdrukking van een vormwil die te vroegtijdig zich ontladen moest in effectieve maar te goedkope klankverhoudingen. Het gejuich van het enthousiaste publiek onderstreept de mislukking. Het sentiment is echt, maar het is onvervuld.

Muziekdeskundigen zullen waarschijnlijk de beide laatste symfonieën van de bekende componist niet tot de kitsch willen rekenen. De term is trouwens in de muziek nog niet ingeburgerd.

Des te beter. Het laat-romantisch werk van Tschaikowsky geeft in vergrote vorm te zien en te volgen, welk proces zich bij alle kitsch voltrekt: de vergroving van het sentiment, aan welks echtheid niet te twijfelen valt, maar dat laboreert aan zijn expressie.

Nog een voorbeeld uit de klankenwereld. Niets is afschuwelijker dan muziek die door grote luidsprekers, wanstaltig uitgerekt, op straat wordt uitgebazuind. Niet alleen vallen in de vergroving fouten op, maar ook verliest de muziek alle proporties.

Bewonderaars van kitsch zullen juist deze grote proporties verheerlijken. Zij leven immers bij de monumentaliteit. Dit uit de romantiek losgeslagen element heeft duizenden slachtoffers gemaakt.

Slachtoffers? De verrukking staat in de ogen van deze slachtoffers te lezen. In de ogen van hun critici zie ik alleen argwaan en stekeligheid.

Keren wij nog even tot de gemakkelijkheid terug. Is ze niet gemakkelijk te verklaren en te rechtvaardigen? De avant-garde-kunst van vandaag kiest de moeilijke wegen, geeft de voorkeur aan het verstand, aan het cerebrale. Moet dan een ander segment van het literatuurbedrijf zich niet richten tot de velen die nu dreigen tekort te komen?

[p. 372]

De makkelijke vorm vinden in onze hedendaagse nederlandse literatuur auteurs als Jan de Hartog en Hans Martin, onder de dichters talenten als Michel van der Plas, auteurs die met de apotheker uit Goethes Hermann und Dorothea te vergelijken zijn: denen das Wort von den Lippen zu springen bereit ist.

Zij smijten het de ruimte in. Geen sprake van vormspanning, van een innerlijke wereld, die op een doolhof of op de ingewanden van een geslacht dier lijkt. Geen problematiek, geen vuiligheid, daarentegen wel kortswijl, entertainment. Maar nee, daar gaan de meningen, daar gaan de smaken uiteen. Zonder een woord ten kwade van de bovengenoemde auteurs te spreken, moet mij toch van het hart dat entertainment heel persoonlijk is en dat gemakkelijkheid in stijl voor bepaalde groepen allesbehalve het eeuwige leven heeft. In tegendeel, men begint te geeuwen, terwijl een duistere regel Eliot of Valéry stimulerend werken kan.

En het gemoed? Bij deze Gideonsbende - hoe groot? - zijn de zintuigen van het gemoed de hersenen.

Die hersenen melden dat er nog een andere kant aan de gemakkelijkheid zit, geen compenserende tegenover de ongenietbare avant-garde-literatuur, maar een handlanger van een van de moderne grootste zonden, de verslaafdheid aan comfort.

De genieter van cultuur moet zich vooral niet inspannen. Hij neme een fauteuil of een van die aan een stalen geraamte opgehangen stukken textiel en vooral niet de ongemakkelijke houten werkstoel van Goethe, hij zette de radio zachtjes aan of laat zich voorlichten door de tv en neme een dier boeken, die onmiddellijk accorderen met zijn ontvankelijke ziel. B.v. dat een beetje Duits aandoende boekje van Vercors Le silence de la Mer, of een van de korte verhalen van Paul Gallico, b.v. The Small Miracle - wij zijn al te zeer overdonderd door grote wonderen - of dat heerlijke werkje van Miss Anglund Love is a special Way of Feeling.

De gemakkelijke gemoedsbeweging doet een mens goed, nadat hij door het duivelse verkeer heen gebalanceerd is.

En trouwens, vertel mij nu eens eerlijk, hoeveel verschil is er tussen de intellectueel die heerlijk onderuit gezakt, even voor het slapen gaan, zich met Gallico vermeit en de zonderling die met behulp van dure commentaren de Canto's van Ezra Pound tracht te lezen en zich voorneemt daarna Finnegan's Wake van Joyce plus Key te lezen? Zijn Key is misschien wel kitsch, wie zal het zeggen? Het enige voordeel dat hij heeft is, dat hij niet zo gauw in de gaten loopt.

Maar hoeden wij ons voor een absolute relativering. Wij zouden daarmee ons kostelijk onderwerp kitsch grondig kwijtraken, zoals de bader onder water zijn zeep niet kan vasthouden.

In het heen en weer der waarderingen, positief, negatief, lijkt kitsch immers

[p. 373]

op glibberige zeep. Aan twee kanten kan het uit mijn greep ontsnappen, via mijn negatieve en via mijn positieve waardering. Alleen als ik knijp, d.w.z. als ik beide tegelijk overweeg, houd ik mijn zeep vast.

Een beetje filosofisch bezien: als ik de positieve kenmerken van de kitsch nu eens extra klemtoon geef - onze intelligentsia doet meestal het tegengestelde - zal ik misschien juist mijn evenwicht bewaren.

En omgekeerd: als ik de kitsch bij grote meesters van deze tijd kan ontdekken, maak ik hen misschien wat menselijker.

Met beide facetten zullen wij ons in het sociale vlak begeven. Maar daarover een volgende keer.