Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 321]

Kees Ouboter
I. Kitsch
Een verkenning van het terrein

De benaming kitsch begint in algemeen gebruik te raken, zodra het erom gaat, in kwesties van stijl en smaak tot radicale kwalifikaties te komen.

Los van zijn oorsprong, vrij recent ergens in het veld van de beeldende kunst, hanteert men het woord om alle produkten, die van wansmaak getuigen, op één hoop te gooien en te diskwalificeren.

Interessant is daarbij niet alleen wat beoordeeld wordt, de kitsch en zij die kitsch als zodanig niet onderscheiden, maar ook zij die oordelen en wat de achtergrond van dat oordeel is.

Dit éénlettergrepige woordje geeft een oordeel, wat meer is: een handeling weer, waarbij een bepaalde materie als met afschuw door een uitgestrekte arm wordt weggeduwd. Maar die verachtelijke materie blijft op afstand van een armlengte bestaan en zich aan de waarnemer opdringen.

Als men dit proces, zo onbevooroordeeld als mogelijk is, gadeslaat, wordt men nieuwsgierig naar de motieven van het meestal hooghartige oordeel over kitsch en tegelijk naar deze kitsch zelf. Waarom dringt zij zich zo op, als ze toch zo minderwaardig is? Waarom is zij zo moeilijk buiten te sluiten, waarom is het oordeel over haar nooit definitief, afdoende?

Dit lijken mij vragen waarop het antwoord niet zo maar voor de hand ligt. Vragen die zich voordoen in een grensgebied, waar het esthetische in het ethische, waar het technische in het menselijke overgaat en dat waarschijnlijk op de meest onverwachte en misschien wel verrassende wijze.

Zekerheid en onzekerheid ontmoeten elkaar daar. Zekerheid bij degene die de neus ophaalt, onzekerheid bij degene die dat verleert omdat hij nuchter vastgesteld heeft dat het ophalen van de neus de scherpte van zijn zienswijze benadeelt. Staande tussen de zekeren, namelijk hen die verrukt zijn van een nouveauté of van iets ontwapenends, iets algemeen-menselijks èn hen die de kitschtoon van dit alles doorzien, is hij de onzekere, maar tegelijk de geïnteresseerde, de mens die tussen beide leeft, wel tot een oordeel wil komen, maar zonder de intuïtieve of instinctieve zekerheid die blijkbaar beide partijen beweegt.

Het belang van dit alles, het doel waartoe het leiden zal? Groter zuiverheid, dunkt mij, waarbij het niet alleen om schoonheid, maar ook om waarheid, om waarachtigheid gaat. Kwesties van smaak blijken nauwelijks te verschillen van, ja soms zelfs samen te vallen met kwesties van overtuiging.

In een aantal opstellen wil ik mij met deze zaken bezig houden. Het eerste zal zich beperken tot een verkenning van het terrein.

[p. 322]

De etymologie krijgt het eerst het woord. De informatie die zij schenkt is te waardevoller omdat het woord heel jong is en hypothesen in de beschrijving van zijn geschiedenis naar verhouding een kleine rol spelen. Concrete gegevens, jaar en plaats van ontstaan, zijn er zelfs: 1875, München, gebruikt voor waardeloze schilderkunst, waarschijnlijk afgeleid van een werkwoord dat zoveel betekent als ‘den Strassenschlamm zusammenscharren’. Aldus Hermann Paul in zijn etymologisch woordenboek van de Duitse taal.

Het is grappig, vast te stellen dat zelfs zo'n piepjong woord nog altijd omgeven is door een waas van geheimzinnigheid. Het mysterie groeit tot onder onze neus. Overigens zijn zelfs hypothesen van meer dan zakelijke waarde. Zij leren ons immers iets over degene die juist die hypothesen stelt.

Het hypothetische beeld van de straatveger heeft een bepaalde kleur en emotionele waarde. Men hoort de man bezig, ergens op straat, waar het anonyme verkeer raast, waar mensen en elementen hun afval laten liggen en de straatveger dit alles voortschuift en ergens aan een rand, b.v. van een trottoir, tot een grauwe massa opstuwt.

Ik zie twee betekenismomenten die van belang zijn. Allereerst de achtergrond van de 19e eeuw met haar massa's en het kolossale dat aan de westerse cultuur tot aan de franse revolutie vreemd gebleven was. Verder die randfunctie. De afval verzamelt zich aan de rand van cultuur en civilisatie.

Een dergelijke vuile rand moet er ook in vorige eeuwen geweest zijn. Maar - en dat lijkt mij voor ons onderzoek heel belangrijk - die rand werd nooit effectief, nooit spectaculair. Duits: er trat nicht in Erscheinung.

Prullaria zijn er altijd geweest, maar er is een massa-industrie met een daaraan verbonden reclameapparaat nodig om de kitsch mogelijk te maken.

Maar ik zou mij ervoor willen hoeden, de grootindustrie als enige producent van de kitsch aan te merken. Het is hier als met de erfelijkheidswetten: er zijn tegenoverliggende elkaar vindende genen nodig om bepaalde eigenschappen te voorschijn roepen.

In heel de ontwikkeling van de 19e eeuw vinden we, het meest gevoed door de Romantiek, een neiging tot het grootse, monumentale, emotionele, het wijdse gebaar.

Ik vermoed dat deze voorliefde voor het grootse en monumentale een wezenlijk trekje is van alle kitsch. Ik zou dan kitsch moeten vinden in de rechte lijn van de Romantiek en niet in die van Classicisme of Realisme. Als men mij even toestaat met deze grove abstracties te werken, lijkt me deze stelling heel goed houdbaar. De vuile rand die om de beide, trouwens verwante, stromingen van Classicisme en Realisme zich gevormd heeft, kan alles zijn, maar géén kitsch.

Het zou in dit verband te ver voeren, maar overigens de moeite lonen, na te gaan, wat het vervlakte en gepopulariseerde classicisme voor sporen in bredere lagen van de bevolking nagelaten heeft. Bepaalde opvattingen in orthodoxe kringen in het recente verleden zouden daartoe het materiaal kunnen leveren.

[p. 323]

Waardoor is dit geen kitsch? Door het ontbreken van het appèl op het massale, grootse, machtige, dat b.v. te vinden is in dat serene meisjeskopje, dat dodenmasker, dat ‘l'inconnue de la Seine’ heet en als verhaal, van een zekere Muschler, duizenden machtig bewogen heeft? Het classicisme is, tot in zijn verste uitlopers, daarvoor te nuchter, te veel bedacht op goede proporties, op wat de Duitser Ebenmasz noemt. Zelfs in zijn meest versleten vorm blijft het rustig op zijn plaats en ziet er van af, de beschouwer mee te sleuren in zijn vlucht. Dat meesleuren lijkt me wel een kenmerk van de kitsch. Alleen gebeurt het niet altijd op opvallende wijze. Als het mij veroorloofd is deze onorthodoxe nuance hier in te voeren: de goede, de echte kitsch sleurt zijn slachtoffer kunstig en listig mee, zonder ruw geweld. De echte kitsch sleurt haar adepten nauwelijks mee: zij schaakt hen; men zij gewaarschuwd.

Ter verfrissing een stukje polemiek. Zoals gezegd, de term kitsch komt in algemeen gebruik. Voor mij ligt een boekje, geschreven door W.H.N. van Eijkern, dat de titel draagt Woonkitsch en Wooncultuur (Uitgeverij N.I.B., Zeist, z.j. maar vrij recent).

De auteur, die zich met woninginrichting bezig houdt, schrijft al meteen in het eerste hoofdstuk: ‘Als wij onder kitsch verstaan alles wat niet echt van sentiment of niet werkelijk artistiek is, maar dat pretendeert te zijn, dan moet in dat licht gezien, dat echt Hollandse binnenhuis toch wel een prachtige voedingsbodem voor de kitsch geweest zijn.’ Aanvankelijk heb ik mij over deze vrij pedante definitie boos gemaakt, waardoor ik het voorwaardelijk karakter van de omschrijving over het hoofd heb gezien. Dat voorwaardelijk karakter camoufleert een citaat zonder bronvermelding. Al zoekende vond ik deze omschrijving namelijk terug in onze grote Van Dale, woordenboek en vraagbaak van onomstreden autoriteit.

Nu begeeft een woordenboek zich zelden of nooit in discussie. Het stelt slechts vast en zoekt adequate typeringen, M.a.w. niet het woordenboek, maar het nederlandse volk houdt voor kitsch wat bij de grote Van Dale in precieze bewoordingen volgt.

Op dit punt zet de splijtzwam van mijn twijfelzucht in. Hoe eijkert, hoe ijkt men namelijk echtheid van sentiment? Meestal door het eigen sentiment tot maatstaf te nemen.

Dat is juist wat meestal gebeurt zodra iemand het woord kitsch hanteert. Het woord of begrip is namelijk geen maatstaf, geen precies middel tot ijking, maar een wapen. Door dat wapen zet men zichzelf tegelijk af naar boven, mét dat men de ander of de anderen naar beneden drukt. Het woordje kitsch is ook een persoonlijk wapen. De eigen, meest kleine groep met de goede smaak triomfeert over de brede massa met haar wansmaak. De bezem veegt het vuil opzij.

Maar wat is echtheid van sentiment, wat is sentiment? Wat en waar pretendeert iets of iemand kunst of kunstenaar te zijn?

Terwijl ik mij deze vragen stel, uit nieuwsgierigheid en strijdend voor een

[p. 324]

simpele rechtvaardigheid, valt mij het zojuist verschenen extra-nummer van de Times Literary Supplement in handen, dat van 26 juli '63, dat over ‘The Critical Moment’ handelt en waarin een artikel gewijd is aan het volgende intrigerende onderwerp: Are purely literary values enough? Deze heerlijke titel past bij mijn vragen. De ontwikkeling van kunst en literatuur in de laatste anderhalve eeuw heeft geleid tot een bijna monsterachtige groei, die een kleine kern en een brede rand, een groot sponsachtig lichaam vertoont, waarin beurtelings kern en lichaam accorderen, beurtelings in tegenstelling tot elkaar staan. In het eerste geval spreekt men van volkskunst, in het tweede van kitsch. Wat is het verschil tussen beide? Daarnaar wil ik op zoek gaan. Dan is er nog een belangrijke zaak: waar mag men het woord kitsch gebruiken? Van de beeldende kunst heeft zich het vage begrip reeds uitgebreid tot de literatuur. Er is een Duits pocketboek van K. Dechsner Kunst, Konvention und Kitsch, dat met zijn kitschbegrip vaste voet in de huidige Duitse literatuur heeft gekregen. Is van deze brede zône uit verder te werken, zodat men met een precisering van het begrip allerlei verschijnselen in het maatschappelijk leven op deze noemer brengen kan?

Ik zie vage mogelijkheden als kitsch van de kansel, kitsch in de politiek, om maar niet te spreken over mode, omgangsvormen, enz. Is de term zo rekbaar? Mag men de spraakmakende gemeente ooit vooruitlopen? Het gevaar voor overbelasting van een in zijn aanvang zo simpel woord is niet gering.

Harold Rosenberg, een in Europa nog vrij onbekend Amerikaans criticus, heeft in zijn reeds in 1959 in Amerika verschenen boek The Tradition of the New (Engelse ed. bij Thames and Hudson, 1962 30/-) gewezen op het gevaar dat men te veel gaat zien in de volkscultuur, de z.g. Pop Culture. In zijn hoofdstuk ‘Pop Culture: Kitsch Criticism’ beëindigt hij een subtiele beschouwing over dit verschijnsel met de verzuchting: ‘If only popular Culture were left to the populace!’ En dan gaat aan deze begrijpelijke verzuchting de opmerking vooraf: ‘One of the grotesqueries of present-day American Life is the amount of reasoning that goes into displaying the wisdom secreted in bad movies while proving that modern art is meaningless. Yet it is nothing else than the intellectualization of kitsch...’

Weer zijn wij gewaarschuwd. Maar toch wil ik graag dit terrein betreden.

Aan het eind van deze eerste verkenning wil ik graag bijeen zien wat we gevonden hebben.

Om te beginnen: de benaming kitsch komt vaak voort uit hooghartigheid èn onkunde omtrent het karakter van deze kitsch. De grote Van Dale geeft deze onbevredigende stand van zaken in zijn omschrijving duidelijk weer. Verder hebben in elk geval Romantiek en de expansiezucht van de 19e eeuw veel met het verschijnsel te maken.

Ten derde. Een goede onderscheiding tussen volkskunst (Amerikaans Pop Culture) en kitsch is van groot belang.

[p. 325]

Het vierde is geen stelling maar een vraag. Is het mogelijk, het begrip kitsch zo ver uit te breiden dat het dienen kan tot een beter begrip van bepaalde maatschappelijke verschijnselen? Indien dit mogelijk zou zijn, moeten wij nu reeds deze verschijnselen beperken tot datgene wat met expressie, met een overdracht van gedachten, heeft te maken. Alle communicatiemiddelen vallen daaronder.

Mijn vijfde grijpt al over naar het volgende opstel. Het oordeel kitsch werkt als een boemerang. Wie het aanraakt, raakt ermee besmet.

Kitsch heeft heel het culturele en maatschappelijk leven van onze dagen doortrokken. Een nuchtere studie van het verschijnsel, zoveel mogelijk los van vooroordelen, is daarom dringend gewenst.