Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 240]

Fem Rutke
De nuchterling

Horchen zur Quelle unter dem Stein

Ze hadden elk apart wat zitten lezen. Zij niet echt, hij wel. Al ruim een kwartier had ze zitten wikken en wegen.

‘Mag ik je iets vertellen wat me hoog zit?’ vroeg ze eindelijk.

‘Dat spreekt vanzelf,’ zei hij. ‘Als het je hoog zit...’ Hij keek sceptisch maar dat negeerde ze.

‘Het is een griezelig verhaal.’ Ze wilde hem erop voorbereiden omdat ze wist hoe driftig hij erop kon reageren. ‘Het gaat over een klauw,’ probeerde ze niet zonder zelfspot. ‘Van mij,’ vulde ze nog voorzichtiger aan.

Hij zuchtte: ‘Ga je gang maar,’ en hij nam de houding aan van een verdraagzame luisteraar, achterover in de kussens. Om zijn mond kwam dat trekje van hem van een wetenschappelijke concentratie. Alsof hij haar psychiater dacht te moeten zijn: uiterst wantrouwend maar niet vanuit een slechte gezichtshoek.

De trein minderde vaart.

‘Psychologen zeggen dat het een confrontatie is met het onderbewuste. Omdat we allemaal in eerste instantie egoïsten zijn,’ begon ze. Ze wilde daarmee de indruk van een eenzijdig bijgeloof onderscheppen.

‘Het is niet nodig je anders voor te doen dan je bent,’ onderbrak hij. Met gesloten ogen. Zijn stem was al medisch monotoon: ‘Je bent niet erg voor psychologen, wel? Waarom dan zeggen wat psychologen zeggen? Zeg maar wat je er zelf van denkt. Straks. Als ik het verhaal gehoord heb.’

Ze waren in Heijthuizen. Het was een klein stationnetje dat moeizaam standhield in de schemer. Er volgde een pauze. Hij was een overdaad van rust, kritische rust; op de grens van de slaap leek het wel.

‘Het is kort.’

Recalcitrant zei ze wat er gebeurd was. Dat ze ongeveer een jaar geleden op iemands verzoek de werken van de H. Teresia van Avila wilde gaan lezen. Dat ze het eerste deel toen mee naar bed genomen had, maar dat ze die avond kennelijk te moe was en insliep zonder dat ze er een woord van had gezien. Alleen het kaft dus. Dat was wit met goud. Die nacht werd ze wakker met haar linkerarm in de hoogte. Rechts was de schemerlamp nog aan en gaf een dunne lichtstraal, onwezenlijk en afzijdig van de rest van de kamer. Die was, althans leek toen: gespannen als onder een enigszins vreesaanjagend gezag.

Haar hand stond verkrampt. Niet te bewegen. Als een klauw een kleine halve meter boven haar gezicht in de nacht.

[p. 241]

‘Erachter zag ik het raam, een donker vierkant: nacht. Een hoge sterrenloze hemel. Ik herinner het me nog goed. Ik kon niks met mijn vingers doen en ik werd bang, van mijn eigen hand. Alsof die ieder ogenblik omlaag kon komen om me te vermoorden.’

Of hij dat gevoel ook wel eens gekend had: een soort hypnose, waarin je toch tevens jezelf ziet staan rukken; rukken zonder dat je beweegt, aan iets ìn je. Iets in de buurt van je hart. Hij schudde zijn hoofd.

‘Dat was het,’ zei ze. ‘Ik wist me geen raad. En ik was klaarwakker.’

‘En toen?’ vroeg hij. Hij zat nog steeds in dezelfde houding. Met gesloten ogen, kwasi verveeld. Ze zàg het trekje om zijn mond verslappen en dat hij tòch geboeid werd door haar verhaal.

‘Toen - ik dacht er ineens aan dat het boek naast mijn kussen moest liggen - toen, als bij ingeving...’ Ze werd omslachtig. Alsof er een drempel was waarvoor ze draalde: ‘...zonder het me precies te realiseren, bracht ik met veel moeite mijn hand daarnaartoe. Nou ja, en zodra mijn vingertoppen het kaft raakten, was alles normaal en ontspannen.’

Geen spiertje vertrok hij meer.

Ze telde de tellen. Eenentwintig, tweeëntwintig ging het door haar hoofd: nerveus, zoals een ander zit nagels te bijten. Maar verder kwam ze niet. Vanwege de gewaarwording dat ze het te vroeg getoond had, ermee had moeten wachten. Dat het nu verlegenheid opriep. En voor zichzelf ook: ze voelde zich partieel te kijk staan, alleen met één deel, een innerlijk schaamdeel bloot. Ze dacht: ‘Hij kan het niet zien, want hij ziet mìj niet. Het stoot hem af omdat hij het geheel niet ziet. Een lichaamsdeel is ook griezelig als het schijnbaar alleen leeft. Zonder persoon erachter was mijn eigen hand een ding waarvan ik schrok.’

Paul kwam langzaam van de leuning naar voren.

Ze dacht: ‘Het is te zien dat hij hardnekkig gewoon wil reageren.’ Ze had immers duidelijk opgemerkt dat hij geen raad wist met de clou.

‘Tja,’ zei hij. ‘Het is jammer dat het zo typisch rooms ruikt. En nog meer, omdat die geur niet bij je past.’

Ze lachte pijnlijk, kon er moeilijk om lachen. Hij kwam nog meer naar voren en boog naar haar toe:

‘Anders zou ik je verslag wel een beetje eigenaardig vinden.’ Hij woelde even door haar haar en lachte fijntjes hovaardig: ‘Nu denk ik toch echt dat jij nog steeds denkt dat je niet droomde.’

Ze zweeg. Er was niets aan te doen. Ze liet het geduldig over zich heen gaan. Tot de nawerking ophield, ook in hem: zijn zelfpret voorbij was, hij weer achterover ging zitten. Het gestommel van de trein kwam tussen hen in. Het was ineens in hun coupé binnengedrongen: een werktuigelijk dier dat doorduwde, dat even om attentie vroeg. Omdat het óók als eenling zijn weg aflegde door de snel vallende nacht.

[p. 242]

‘Het is nog niet alles.’ Als een kind zei ze het, en eigenlijk bewust: met een zékere opzet.

‘Niet?’

Nu kwamen de tekenen die ze kende. Een kort rukje aan zijn wenkbrauwen, een kortstondige rimpel schuin boven zijn neus, een plotselinge greep naar een lucifersdoosje waar hij kleine stukjes van ging afbreken; de tekenen dat het hem geleidelijk aan al te gek werd.

‘Nee,’ zei ze. ‘Er is een concreet vervolg op. Helemaal in het leven van alledag. Zoals wij hier nu zitten, in de trein, in onze relatie.’

Ze voelde iets zegevierends in zich opkomen. Een kleine kern die ze expres had achter gehouden ter reserve.

‘Een vriend van me, tussen twee haakjes een katholieke jongen, reageerde net als jij nu. Eigenlijk zonder iets te zeggen.’

Het ontging hem niet: hij lachte flauwtjes ten teken dat hij haar deze rancune van eenzelfde zelfpret wel gunde.

‘Ik vertelde het hem ook zo zonder meer, terwijl ik stond af te wassen. Hij stond te luisteren voor de kachel. Toen ik zweeg en op zijn reactie wachtte, pakte hij een pocket. Min of meer uit protest, zei hij later. Een willekeurig boek van de schoorsteenmantel die vol pockets stond. Ik hechtte toen nog niet eens zo veel waarde aan het gebeurde.

Ineens viel hij uit:

- Karen!

- Wat is er? vroeg ik.

- Lees maar, zei hij en wees op enkele regels. Ik geloofde je niet, verklaarde hij spijtig.

Hij was bleek geworden, zijn lippen waren lichtpaarsachtig en hij stond onbewegelijk. Nu moet ik hierbij zeggen dat ik hèm vaak op deze terreinen niet ernstig kon nemen. Ik las:

De klauwen der lamp in den hogen nacht grijpen de werveling, wreed en diep
(...)

en vatte eerlijk gezegd niets van de samenhang van noch het een noch het ander. Hij, Gerard heette hij, vermande zich nadat hij mij ten overvloede het kippevel op zijn pols getoond had.

- Ik dacht: dat is nou echt weer iets voor Karen, legde hij uit, om de aandacht te trekken. Ik dacht dat je het verzon en mij het wou doen geloven, en ik haatte je. En toen dééd ik een greep. Zie je het niet?! Ik sloeg dit boek open! Vandaag 4. Op deze bladzij was het. Lees dan!

Christine d'Haen, het eerste woord dat me opvalt: klauwen. Klauwen, Karen! Klauwen in de hoge nacht!!’

[p. 243]

Paul reageerde weer niet direct. Maar ze voelde dat haar relaas resulteerde in een bedekking van dat binnenste schaamdeel. Misschien omdat het zo concreet was, misschien omdat er een andere naam dan de hare bij was aangehaald. Ze zaten heel vervelend tegenover elkaar. Ze naderden Meijel. Als ze een dorp als Meijel binnenreed, voelde Karen zich altijd zo al bespot. Met dit achter de rug grinnikten alle boeren. Door de ruit zag ze ze kijken, omkijken en knipogend grimassen maken. Grijnsgrage faunen in een woud van loodrechte dennen: de plenzende regen op het stilglimmende dorpsperron. Waarschijnlijk had ze een nieuwsgierige ernst op haar gezicht die de mannen opviel, maar die bedoeld was voor Paul. Voor zijn idee dat uitbleef.

Pauls lippen waren op elkaar geklemd in een vernederend soort afwijzen. Hij beheerste maar nauwelijks een vlaag opstandigheid, al toespitsend tot drift. Ze deed alsof ze het niet merkte. Ook het timbre niet dat verdacht trilde in de overgang naar een zangerige vriendelijkheid:

‘En wat wil je nou eigenlijk met het hele verhaal zeggen?’

‘Niets,’ zei ze. ‘Ik weet het zelf niet. Maar het heeft me opgelucht dat ik het na een half jaar toch eindelijk aan je kwijt ben. Weet je, zostraks was ik bang dat het toch nog te vroeg was. Maar nu voel ik dat ik er goed aan heb gedaan.’

Triomfantelijk zei ze:

‘De benauwdheid is over.’

Hij verzonk in gedachten. In feite formeerde hij zijn afweer.

‘Ik zal je nu netjes op mìjn beurt eens iets vertellen,’ begon hij kalm na een minuut of vijf. ‘Voor zover ik je ken, is het niet mogelijk dat je liegt. Maar ik zal je precies zeggen wat er met jouw geval aan de hand was.’

Dat kon alleen hìj maar harmoniëren: een lichaam van Rodins Penseur en een filosofie van ‘'t Is zo simpel’. Dezelfde paradox in spreken: een stem van twijfel, een zin van zekerheid van ‘Hou maar op’. Zo zei hij:

‘Kijk. Ik weet: telepathie bestáát. Dat, wat betreft het tweede, wat betreft dat boek en die bladzij met klauwen.’

Ze lachte. Ze dacht: ‘Op zulke punten vlucht hij vaak in de humor. Men wint daar veelal hele zalen mee, op zo'n punt.’ Maar ze besloot geen duimbreed te wijken.

‘Onmogelijk,’ schudde ze haar hoofd. Hij werd gepikeerd, stak een sigaret op. Als Paul zo ineens in z'n eentje een sigaret opstak, was er zoiets als een overgevoelige storm op til. Een wind die de vlakte onberoerd laat en alleen maar de kleinste visjes daaronder aan hun uiterste staartpuntjes trekt. Met zulke wolken zat hij in zijn ogen.

‘Ik wist toen zelf namelijk nog vrijwel niks van een dichteres die Christine d'Haen heette,’ verklaarde Karen. ‘Ik wist nog minder dat ze verzen over klauwen schreef, en helemáál niet dat ze op bladzij 208 van Vandaag 4 stond.’ Nu leek ze Paul te hebben uitgeschakeld. Op deze momenten was hij altijd

[p. 244]

verrassend. Meer dan normaal kalm gaf hij zijn ongelijk toe. Hij keek omlaag. ‘Goed,’ zei hij tenslotte. ‘Geen telepathie. Goed, lieve schat, dan was het voor mij een stompzinnig toeval. Ja Karen, neem me niet kwalijk, ik geloof eerder dat er toeval bestaat dan dat zo'n belachelijke ongerijmdheid iets met een mystieke werking heeft te maken.’

‘Best,’ viel ze hem in de rede. ‘Jij noemt het absurde toeval. Ik noem het ook geen mystiek. Ik noem het nog anders.’

‘Nog anders? Hoe dan?’ vroeg hij verwonderd.

En dit was het ogenblik waarop ze stilletjes had aangewerkt.

‘Magie,’ zei ze, de scherpe ie-klank als het ware uitstotend.

‘Onverklaarbaar demonisch,’ lichtte ze toe. ‘We hebben er later ontzettend hard om gelachen. De buren kwamen op de deur kloppen. Als gekken lachten we!’

Ze lachte weer. En ze zag nu letterlijk de werking van haar eigen kwaad: de huid van Pauls gezicht trok ongewild even naar achteren, een paar keer. Het was te zien aan zijn bewegende haren. En ze zag de opstandigheid en onmacht in zijn blik.

‘Wat het eerste betreft,’ zei hij snel, en eiste daarmee een geheel nieuwe aandacht. Dit was het meest doeltreffende wapen van afweer dat uit zijn verwarring als een respectabele slimheid ontsproot: Karens bewondering was hevig.

‘Bij nader inzien lijkt me jouw klauw een produkt van je eigen geweten. Je altijd maar groeiend schuldbesef sinds je Camus leest, de laatste drie jaar.’

‘Wilt ge uw portuur trefzeker ontwapenen, vlei hem dan niet maar doe wel zoiets: wijs hem op de christelijke mogelijkheden van een kleine verdraaiing,’ dacht Karen glimlachend. Ze antwoordde, geheel verslagen:

‘Dat kan eigenlijk best,’ en deed alsof het een nieuwe belichting van het verhaal was dat haar de verdere reis zou bezig houden. Ze dreef schijnheilig af met haar gedachten. Paul nam voldaan het boek weer voor zich dat hij omgekeerd op de gewenste bladzij naast zich op de bank had gelegd. Weldra ging Karen hem stiekem in zich opnemen via de spiegeling van het nu vrijwel zwarte treinraam. Half in zichzelf gekeerd half kijkend naar zijn aandacht voor wat hij las, zijn reacties erop, zijn jongensachtige trekken, zijn houding, zijn schik, vroeg ze zich af wat het toch was in hem dat haar zo bond. Zelfs wat haar ontroerde, was niet te noemen. Geen spontaniteit, geen kinderlijkheid bepaald, geen opvallende eerlijkheid of grote ogen. Nee, de tederheid van haar voor hem althans was er een die zich niet liet bekijken, die zich zo diep in het ver verborgene schuilhield dat ze soms op de rand kwam van de twijfel aan haar bestaan. Op alle intiemste terreinen rees als een slang het vraagteken op van de correctie: verbeelding? irreëel? zelfsuggestie? Wat het tweede betrof: vaak was het haar een troost dat er irreële getallen en lijnen bestonden. En dan was het prettig te weten dat de zogenaamde reële wereld in wezen niet het alleenrecht had ‘om te bestaan’.

[p. 245]

Bij die gedachte schrok ze. Hij kon het toch niet uitroeien. Het bestond, het was wáár geweest. Als een reeks feiten. Hij kon het nu overwinnen, dat kon ze zelf ook. Maar het zou terugkomen. Het absurde. Dat wat niet te vatten was. En soms als een verschrikkelijk karikatuur.

Ze kreeg een gewaarwording alsof ze de gedachten nu op hem overplantte. Ze merkte dat ze rechtop ging zitten. Automatisch. Plotseling. Misschien was hij de oorzaak. Wie kon het zeggen? Wie van hen had het eerder? Paul klapte zijn boek dicht. Ze zag het nog steeds via het venster. Hij zat kaarsrecht en zijn vingers beefden. Ze zag het duidelijk omdat hij de peuk uitdeed en stuntelde met het vuur. Nerveusiteit maakte zijn ogen scherper, feller. Hij strekte zijn arm. Ze besefte het indirect pas: hij pakte haar pols beet. Ineens stond hij op:

‘Kom,’ zei hij. Heel vreemd zei hij het, zijn hoofd opgeheven: een spook, zeker niet gewoon, ook niet angstaanjagend, alleen maar bevreemdend.

‘Nee, niet doen!’ zei hij toen ze de tassen uit het net wilde pakken. Verdwaasd nam hij haar hand. Als een slaapwandelaar liep hij voor haar uit en begon hij weldra te rennen. Ze keek naar zijn hals, nuchter, de ontsteltenis goedmoedig aanvaardend. Maar, hoewel niet zonder medelijden, ze kreeg neiging te lachen om de rechtopstaande haartjes boven zijn boord. ‘Zie hem nou,’ dacht ze, ‘niks gelooft hij. Niks is niet simpel. Maar hij is er zo vatbaar voor dat mijn verhaal hem voor mìj nu gecompliceerder maakt dan een waanzinnige zou zijn. Totaal van streek is ie!’

Ze probeerde hem te remmen door voorzichtig terug te trekken. Zijn hand werd een klem om de hare. Ze wrong en wrong harder. Maar voor ze hem los had, was Karen buiten bewustzijn.

Een turbulente massa nam haar op. Weg van de aarde.

Onaangenaam weg.

Toen ze bijkwam, deed Pauls hand nog meer pijn. Ze zat gekneld tussen een stuk bank en Paul als een soort omheining. En verder kijkend zag ze misvormd staal en mensen die tegen Paul aandrukten. Mensen die nog stil waren, min of meer dodelijk gewond. De trein lag op zijn kant. Ze waren tot in het achterste deel gekomen. Pauls gezicht was vlak voor haar. Het waren weer zijn oude kleine ogen. Maar ze waren nieuw voor haar, in een nieuwe nog irreële wereld: kleine grote ruimten, bovenmenselijk bezorgd.