Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 220]

Kritieken

‘Notities van een nabestaande’ (‘A grief observed’, vert. H.M. van Randwijk) verscheen bij ‘De brug-Djambatan N.V.’ te Amsterdam. Er is, voor zover mij bekend, zelden zo indringend geschreven over het verdriet van een verlies, als door deze auteur. Hij analyseert bijna meedogenloos. Toch is niet het analytisch element in dit boekje het meest waardevolle; het ontleden was slechts middel om te komen tot een - voorlopig - antwoord op de vraag naar het waarom en het hoe. De auteur komt inderdaad tot een antwoord dat zo groots van conceptie is, dat het slechts aarzelend, als een mogelijkheid, genoemd kan worden. Dit werkje behoort tot de literatuur die blijvende indruk maakt.

‘Het antwoord is al gegeven’ (J.H. Kok N.V., Kampen 1962) is geschreven door Frank Daen, sinds lang bekend als dichter en ook door zijn redigerend werk. Ik heb grote waardering voor deze roman en beschouw die als een belangrijke aanwinst voor de Nederlandse christelijke literatuur, niet alleen omdat het boek knap geschreven is, maar ook omdat het adjectief ‘mondiaal’ er in meer dan één opzicht op past. De problematiek is actueel in wereldwijde zin, terwijl ook het verhaal speelt in het ene werelddeel na het andere. Toch behoort heel dit mondiaal karakter tot op zekere hoogte ook weer tot de buitenkant, Kerngegeven is en blijft het zoeken van de mens naar bevrijding van schuldgevoelens, zij het dan gevoelens die men zo veel en algemeen signaleert dat ze ook, behalve een heel eigen karakter, iets universeels hebben, waardoor men van collectieve schuld zou kunnen spreken, in het bijzonder waar het gaat om de houding van de west-europeaan ten opzichte van het joodse volk. Frank Daen weet scherp te duiden; zo kervend meedogenloos soms, dat alleen de omstandigheid dat het gaat om zelf-analyse een rechtvaardiging vormt. Het is nl. de hoofdpersoon van zijn in de eerste persoon geschreven roman, die tot een slotafrekening wenst te komen. Toch heeft zijn boek niet dat vermoeiende en afkeer wekkende, dat zo dikwijls romans over de crypten der psyche kenmerkt. Dit is niet in de laatste plaats het gevolg van een enigszins nuchtere, een zakelijke stijl. De ik-figuur tracht telkens weer het ego te objectiveren, sentimenten uit te schakelen en naar regels, aan de logica ontleend, tot een verstandelijk juiste oplossing te komen. Onder de ijsvloer weet men echter het onstuimig stromende water. De zakelijkheid is slechts een houding. Daarachter staat de mens in nood. Een knap geschreven boek dus, maar ik heb ook enkele bezwaren. De compositie is niet de sterkste zijde. Van sommige fragmenten is niet geheel duidelijk geworden, dat ze onmisbaar zijn voor het geheel, wat niet wegneemt dat ook deze passages zeer lezenswaard zijn. Verder bevredigt het slot niet geheel. Men krijgt de indruk dat de auteur koste wat kost een sentimentvolle afloop heeft willen vermijden; in de plaats daarvan heeft hij de tragische gekozen op een wel zeer abrupte manier. Inderdaad, het boek was af. De hoofdpersoon was klaargekomen. Maar het lijkt er op, dat hij vervolgens ‘opgeruimd’ werd. Misschien is deze opvatting ook wel een heel persoonlijke. In elk geval ben ik blij dit boek gelezen te hebben en hoop ik dat van de hand van Frank Daen, die zich eenmaal een goede plaats onder de romanciers veroverd heeft, spoedig meer proza zal verschijnen.

Lawrence Durrell schreef, behalve Mountolive - reeds eerder in dit blad besproken - ook Justine, Balthazar en

[p. 221]

Clea. De boeken vormen een kwartet. De romanfiguren zijn in hoofdzaak dezelfde, terwijl de geschiedenissen zich vrijwel alle in Alexandrië afspelen. Mountolive verscheen het eerst, ofschoon dit boek het derde deel vormt. Nu de romancyclus in nederlandse vertaling geheel uit is, is de tijd gekomen voor een totaaloordeel. Laat me beginnen met toe te geven dat het heel moeilijk is om tot een uitspraak te komen. Ik vraag me zelfs af, niet alleen of het wel mogelijk is, maar ook, of het wel geoorloofd is, juist in een geval als dit te oordelen in de zin van vonnissen, of niet hier het adagium ‘oordeelt niet’ zou moeten gelden, een vermaning die overigens alle literaire kritiek zo niet onmogelijk, dan toch tot een hachelijke onderneming zou maken. Evenals Mountolive zijn ook de andere delen verbijsterend. Het predicaat ‘subliem’ is reeds door anderen gebruikt, ik wil het wel nazeggen. Het woord ‘verbijsterend’ komt echter dichter in de buurt van mijn gevoelens. Dit werk is niet alleen razend knap en met een verbazingwekkende intelligentie geschreven, het ontroert ook diep door de sobere weergave van elementair menselijke gevoelens. Men vatte echter het woord ‘sober’ niet op als ‘ongecompliceerd’. Het is in tegendeel zo, dat Durrell's mensen niet gemakkelijk te volgen zijn, doordat zij telkens opnieuw voor verrassingen zorgen. Maar in die zin ‘sober’ dat de auteur dan in enkele meesterlijke zinnen verklaart waar het ten diepste om ging. Gefascineerd volgt de lezer de ontwikkeling der gebeurtenissen. Tot de laatste bladzijde blijft deze literatuur boeiend; vrijwel iedere alinea is flitsend van oorspronkelijkheid, ieder beeld treffend door zijn juistheid. Durrell heeft mensen geschapen, maar evenzeer taal. Zijn beeldend vermogen is zo groot, dat men zich telkens weer verwonderd afvraagt hoe het mogelijk is, dat geen andere auteur de schrijver voor geweest is, niet eerder deze mogelijkheden ontdekt heeft, zo schijnbaar ongezocht en zo zeer menselijk doet dit werk aan. Durrell's begrip van schoonheid heeft, hoezeer zijn problematiek van deze tijd is, iets klassieks.

Zoekt men naar oorzaken, dan is het ook wel weer verklaarbaar, wanneer men bedenkt, dat deze boeken spelen in Alexandrië, dat ze geschreven zijn door iemand die deze stad goed kent en die bovendien deel heeft aan de twintig eeuwen cultuur die sinds de bloeitijd van Alexandrië zijn weggeëbd. In zekere zin omspant dit Alexandrië-kwartet dan ook die twintig eeuwen. Het reikt van een toppunt van een beschaving naar een volgend hoogtepunt. En het richt zich, op een telkens weer andere wijze, onvermoeibaar, op de mens in zijn hartstochtelijk zoeken naar het geluk, dat hem even zo dikwijls door de vingers glipt. Deze romans zijn meesterlijk. En toch mist men iets essentieels. Durrell schijnt niet te kunnen geloven in een harmonie tussen de mens als biologisch gegeven, gekenmerkt door primitieve driften en het verschijnsel mens in metafysische zin, het zoogdier dat als het laatst van alle geschapen werd, waarna God het zijn adem inblies, de mens die niet slechts met leven, maar met geest begiftigd werd, opdat hij in staat zou zijn zichzelf op te heffen, ver boven alle elementair dierlijke verlangens uit.

Eigenlijk doe ik Durrell ook met deze opmerking tekort. Hij heeft zeker gezocht naar het wezen van de menselijke natuur. Maar hij kent geen houwvast buiten de mens zelf. Zo komt hij niet verder dan tot het besef dat de gekwelde, gedreven mens, wel heenleeft naar bevrijding, verlossing, maar dat het louteringsproces slechts hemzelf aangaat. Dat het mogelijk is dat de mens deel heeft aan het sterven van de medemens, die evenzeer dezelfde Geest is, die het dierlijk phenomeen met goddelijke geest begiftigde, hij moet er slechts van gehoord hebben, doch hij heeft het niet doorleefd. De vertalingen

[p. 222]

zijn van Johan W. Schotman. Uitgave Sijthoff, Leiden, 1962.

Dezelfde uitgever Sijthoff in Leiden is ook begonnen met het uitgeven van een reeks populaire werkjes over bekende schilders, onder de naam ‘Kunst en kleur’. Elk boekje bevat een aantal reproducties in kleuren en een beschrijving van de geschiedenis van de schilder en de ontwikkeling van zijn werk. De reproducties zijn voor het merendeel van zeer goede kwaliteit. De teksten zijn vertalingen van beschouwingen van bekende franse critici. De boekjes behoren tot het zeer goede in dit genre. Ze scheppen ook voor hen die weinig of niets van de besproken schilders afweten een vrij volledig beeld en - wat meer is - een behoorlijk inzicht in datgene wat de kunstenaar bewoog, zijn motieven en doelstellingen.

Van Gogh werd beschreven door Raymond Cogniat. Een moeilijke opgave, doordat het leven zowel als het werk van deze kunstenaar zo overbekend zijn, doordat zijn kunst zo toegankelijk is, dat ze bijna literair zou kunnen worden genoemd, terwijl de briefwisseling met Theo voor iedere biograaf zo onontkoombaar is, dat deze als vanzelf de levensroman van Van Gogh beheerst. Het is daardoor moeilijk iets nieuws te zeggen. Maar misschien is dat ook niet nodig.

Heel anders ligt dit voor Chagall, wiens werk sterk tot de verbeelding spreekt, doch wiens sacrale inslag aan de eenvoud van zijn voorstellingen een extra dimensie geeft, die zich op telkens andere wijze laat interpreteren. Marcel Brian schreef over deze grote joodse schilder en het komt me voor dat de onbevooroordeelde lezer, wanneer hij uitgekeken en gelezen is, voortaan telkens wanneer hij met een Chagall geconfronteerd wordt terug zal denken aan wat Brian over de kunstenaar schreef.

Picasso wordt door Jean Cassou getypeerd als de grote eenzame. Cassou weet echter ook de moed op te brengen om er op te wijzen dat de schilder een belangrijk deel van zijn jeugd in Barcelona heeft doorgebracht. Deze stad is de havenplaats waar men zich weinig aan regels stoort, waar het besef dat zekere normen niet prijs gegeven kunnen worden veelal zoek is, waar het al te vaak aan goede smaak ontbreekt. Hij wijst erop, dat ook Gaudi en Dali Catalanen zijn, genieën die de ostentatieve slechte smaak tot deugd durfden te verheffen. Ook echter heeft Cassou oog voor dat andere facet, nl. dat Picasso's beeldende fantasie dichtbij kwaadaardige razernij beland is, hoezeer ook in de schandalige verminkingen de genialiteit blijft gloeien.

De keus van de reproducties is een gelukkige in die zin, dat het traditionele overbedeeld werd, waaronder de representatie wel leed, maar het genoegen van het kijken bepaald niet.

Georges Charensol schreef over Degas. Zijn uiteenzetting van Degas' inzichten en werk draagt een persoonlijk karakter. Hij ziet de schilder als de misanthroop die, vooral op latere leeftijd. meedogenloos vrouwen schildert met uitdrukkingloze gezichten, vrouwen die op de een of andere manier bezig zijn met hun lichaam of met stompzinnig werk, die zich kammen, baden, zich drogen, strijksters, wasvrouwen, danseresjes, allen met lege gezichten, die een ontstellende domheid verraden. Charensol gaat zover, dat hij Degas in de schoenen schuift, dat deze de mens zag als een dier. De auteur schijnt de schilder van dichtbij te hebben meegemaakt. Zijn oordeel is zeer indringend en belicht in elk geval enkele heel belangrijke facetten van het werk van Degas.

René Huyghe schreef over Cézanne, de zo omstreden figuur, die zowel tijdens zijn leven als na zijn dood tot de allergrootsten werd gerekend en door anderen werd gekleineerd. Dat laatste is nu wel over. De man die eens zo revolutionair deed is inmiddels klassiek. Terecht omdat in hem, naar Huyghe weergeeft, een gelukkige spanningsverhouding ontstond tussen geest en techniek.

[p. 223]

In de reeks van boeken bij de bijbel (Bosch en Keuning N.V., Baarn) verscheen van prof. dr. A.J. Bronkhorst: Het concilie en de oecumene. De schrijver, hoogleraar aan de protestantse faculteit te Brussel, is bijzonder goed thuis in al wat de laatste jaren actueel is binnen de kring van de katholieke kerk. Hij geeft gefundeerde beschouwingen over de onderwerpen die ter sprake zullen komen, en bespreekt ook de mogelijkheden die dit concilie biedt. Voor hen die mee willen leven - en wie wil dat eigenlijk niet; een concilie is immers een zeer belangrijke gebeurtenis, men is daar bezig geschiedenis te maken, wij zijn er zelf bij betrokken - biedt dit boekje gedegen documentatie.

Bij H.P. Leopolds Uitgeversmij N.V. verscheen ‘Dromen is ook leven’, van Johan Fabricius. Het is een verhaal, even aandoenlijk als dwaas, even aangrijpend als humoristisch. Fabricius is een meesterlijk verteller. Het is niet alleen door de gave compositie dat dit boek van het begin tot het eind boeit, ook zijn beschrijvingen van de sfeer, het landschap, het milieu zijn zowel fijnzinnig als scherp getekend. Waar het zijn mensen betreft put hij zich niet uit in vermoeiende ontleding maar hij schept een totaalbeeld, geen foto maar een impressionistisch portret. Dat dit gechargeerd is moet men hem vergeven. Hij brengt zijn vertekeningen bewust aan. Ze behoren bij Fabricius en verhogen het genoegen in het lezen van zijn werk. Aan de problematiek van deze roman mag men niet al te zwaar tillen. Ongetwijfeld heeft bij de auteur wel de opzet bestaan om een tegenstelling te scheppen tussen de luierende, wereldvreemde dromer en de ontgoochelde materialiste, doch het was niet zozeer de bedoeling een collisie tussen levensbeschouwingen te beschrijven, veeleer om een dramatische episode uit de levens van enige kleine, maar om hun groot geloof in een klein ideaal hartveroverende Spanjaarden weer te geven.

Het boek ‘Noordewind’ van Anne Hepple werd vertaald door Frieda van Felden en door Bosch en Keuning te Baarn uitgegeven voor de Boekenkring. Het is een met vaart geschreven verhaal over een displaced meisje, dat op zoek is naar liefde en naar zichzelf. Anna Hepple heeft een prettige schrijftrant. Zij vertelt onderhoudend, zodat de lezer ook in de naarste situatie niet werkelijk ongerust wordt, maar voorvoelt dat het toch allemaal nog wel goed zal komen. Dat komt het dan ook. Op de laatste pagina leert het meisje echt kussen. Deze roman valt te rangschikken onder de goede ontspanningslectuur.

J. de Rek schreef ‘Pas gisteren’ (Europa tussen twee wereldoorlogen). Ook dit boek verscheen bij Bosch en Keuning te Baarn. Een werk over geschiedenis dus, maar vooral voor hen die dit tijdvak, of althans een deel ervan bewust geleefd hebben, veel meer dan ‘slechts geschiedenis’ een stuk biografie. De auteur geeft een eigen visie op de achtergronden. Daardoor en bovendien omdat de gebeurtenissen van de twintiger en de dertiger jaren vol enorme spanningen waren is dit werk ook voor jongeren ongemeen boeiend. Het is in een zakelijke, dynamische stijl geschreven en het geeft allerlei kleine bijzonderheden die sprekend, verhelderend en soms ook onthutsend zijn. ‘Revolutie der eenzamen’ van Bouman was een groots boek. ‘Pas gisteren’ van de Rek vormt een goede pendant. Het is met minder verve geschreven maar in zijn nuchtere exactheid evenzeer aangrijpend.

J.E.N.

Adriaan van der Veen
de boze vrienden.
Amsterdam - Em. Querido's Uitgeverij N.V., 1962.

Adriaan van der Veen maakt met de romans uit zijn Amerikaanse tijd een gezonde indruk door zijn reële opvatting van het woord leven. Gaat men verder terug in het oeuvre van Adriaan van der Veen, dan krijgt

[p. 224]

men minder prettige verhalen te lezen, waarvan de horizon maar klein is. De laatste roman van zijn hand brengt iets van zijn eerste verhalen weer in de herinnering. Namelijk het zeurderige van de mensen waartussen het verhaal zich afspeelt. Het is de zorgvuldig gecomponeerde roman DE BOZE VRIENDEN, opgebouwd uit drie delen AVONDEN, EEN NACHT en EEN NANACHT.

De vrienden waar het over blijkt te gaan worden voornamelijk getergd, ze zeggen irriterende dingen en vaak glijdt er, in het verhaal, een schaduw van ergernis over hun gezicht. Ze laten zich minachtend uit of zijn akelig beleefd tegen elkaar. Van Marinus wordt gezegd ‘hij heeft niet voor niets een moeder die actrice is geweest, hij voert zijn eigen stuk op’. Johan is ‘iemand tegen wie je aanpraatte, een soort praatpaal’. De derde vriend, Ted, heeft ‘een behoefte om zich uit te spreken, die groter bleek te zijn dan zijn ergernis’.

Was men door deze terminologie met dit boek al in de sfeer van een meisjesroman, maar dan over jongens terecht gekomen, dan wordt het helemaal een bedacht verhaal als Johan op straat loopt met het meisje Frieda, die met de andere vrienden al te maken heeft gehad. Ze zegt ‘Gek dat ik je nooit ontmoet heb’ en ‘haar ogen waren wel heel grijs’ wordt er aan toegevoegd.

Deze belofte van een goed eind wordt op de laatste bladzij inderdaad nagekomen, niet nadat Johan eerst Ted tegen de grond geslagen heeft. ‘Nu geen kinderachtigheden meer, dacht hij naast haar voortlopend, korte metten en krachtige besluiten.’ Men weet niet wat men léést!

Het toch wel positieve einde en het openen van nieuwe perspektieven, ‘in de verte begon het al licht te worden’, doet toch weer aan van der Veen in Amerika denken, alleen klonk het in die verhalen (HET WILDE FEEST, ZUSTER TER ZEE en WIJ HEBBEN VLEUGELS) zoveel aannemelijker.

F.