Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 89]

Kees Ouboter
Religie in de dampkring

December, althans in deze noordelijke landen, neigt bijzonder tot het ongrijpbare, nevelachtige. Of dat nu algemeen menselijk is of ook weer in deze contreien thuishoort blijve hier in het midden: er volgt een onmiddellijke associatie met het religieuze.

Het einde van iets, meer dan zijn begin, levert een gunstige voedingsbodem voor dit soort mystiek. Het jaar spoedt ten einde, er moet iets zijn. Iets dat zich tegen dat spoeden stelt en een vertragende, reflexieve gezindheid verlangt. Men heeft al zo vaak traagheid met vroomheid geassocieerd, denken als gevaarlijk voor de religie beschouwd en, omdat niet alle geestelijke bezigheid te elimineren viel, het passieve nadenken toegelaten. Zo is er een bepaalde vorm van meditatie die in december haar kansen krijgt. Zij is van deze wereld afgewend en kan dat ook zijn, omdat de zaak via boekhouding en balansen toch wel marcheert. Zij is stereotypisch vrouwelijk, dat wil zeggen wat onze cultuur eeuwenlang voor vrouwelijk gehouden heeft. Ik herinner mij een plaatje dat ik als kind in een geïllustreerd familieblad vond en dat een jonge vrouw voorstelde, tot de voeten gekleed, in een prieel gezeten, herfstachtig, terwijl het onderschrift luidde: Eenzaam, met God gemeenzaam.

Er zijn apparaten die de ouderdom van aardlagen en fossielen helpen bepalen. Is het niet jammer dat wij een soortgelijk instrument niet voor de geest en al zijn uitingen bezitten? Het zou wel een uitermate verfijnd apparaat moeten zijn, want de geest ontsnapt steeds weer aan het moment, is niet fixeerbaar in de tijd. Van een bot kan men het jaartal ongeveer bepalen, maar van een idee lukt dat zelden. Woorden, noties, de emotionele kleur daarvan, zijn op de zelfde manier onachterhaalbaar. Er is een verrukkelijk Engels woordenboek dat achter sommige uitdrukkingen en woorden een jaartal plaatst. Dat geeft aan de wolkengevaarten waarvan het bericht een plotseling reliëf. Het is een fixatie die weldadig aandoet. Maar is dat vaste punt niet een illusie? Want achter het aldus gelocaliseerde en chronologisch vastgelegde woord verbergt zich de spraakmakende gemeente die al veel eerder is bezig geweest, een Erlkönigsfeer van blaren en wind. En, het zij onmiddellijk toegegeven, het stoort ons nauwelijks, deze onfixeerbaarheid van taal en geest. De grammatica is de onbevalligste van alle hulpmiddelen en regels zijn er in de taal alleen, opdat zij gerelativeerd worden. Wij zijn gelukkig met deze stand van zaken, maar hebben dan ook tal van ongemakken en mogelijke verwarringen op de koop toe te nemen.

Onhelderheid, groezeligheid, goedkope effecten, onreinheid van geest kunnen in het gevolg van het vrij zwevende woord komen. Zover gekomen mogen wij zelfs niet meer van ongemakken spreken. Stelt u zich voor, bij een ontwik-

[p. 90]

keling die het comfort van de geest dient, die slogans kiest en zich nestelt op kruispunten van reclame-acties. Wie naar zuiverheid tracht signaleert bij het gevolg van deze geestelijke gemakzucht niet langer ongemakken. Hij slaat alarm, al lijkt het alsof hij slechts op slakken zout legt.

De aanleiding was inderdaad uiterst gering en zal de bezoekers van het warenhuis waar zij zich zo onopvallend presenteerde dan ook nauwelijks opgevallen zijn. Het ging in dat warenhuis om een aantal rode bordjes, in een groot aantal met een afstompende regelmaat op 2 meter hoogte opgehangen, ter voorbereiding van het sinterklaasfeest. Op deze bordjes was de zinsnede aangebracht: St. Nicolaas komt ook voor u.

Ik vraag mij af of deze bordjes gelezen zullen worden. Het lijkt mij niet waarschijnlijk, wanneer lezen tenminste een geestelijk, een mentaal verwerken van lettertekens betekent. Het dwalende oog pikt er wat uit en leest mechanisch. Het rood van de bordjes heeft ongetwijfeld meer effect. Het is het rood van de mantel van de heilige temidden van kinderspeelgoed. Het past bij feestelijke overvloed, bij geschenken die men geeft en ontvangt, bij vermeerdering van bezit via al deze omwegen. Het is, al dringt dat niet meer tot u door, reclame, gebruiksontwikkelende reclame. Zij deert u niet, want zonder deze mededeling was u er toch wel op uit gegaan om uw aankopen te verrichten. U bent een denkend mens die zichzelf respecteert en zijn eigen gang gaat in deze democratische staat. Geen mens die u een strobreed in de weg legt, u laat zich niet overhalen, omkopen, beet nemen, etc.

Het kan ook zijn dat u soms op woorden let, op hun maniertjes, dat u over woorden struikelt, zelfs als ze boven uw hoofd zijn aangebracht, eerder ter verhoging van de sfeer dan voor uw kritische blik.

Heinrich Böll heeft in een opstel over Marx de opmerking gemaakt dat de proletariers van vroeger de consumenten van heden zijn. Het gemeenschappelijke in beide categorieën mensen is dat zij slaaf, niet vrij, zijn. En dat terwijl u daar uw eigen gang gaat.

St. Nicolaas komt ook voor u. Waar is onze Geiger-teller? Hoe komt dat simpele zinnetje hier? Gij - ja, deze oude aanspraak hebben wij nodig - gij, anonieme, voortgedrevene, ongekende, de heilige, paradijselijke, heeft ook een relatie tot u.

Het is het woordje ook dat het zinnetje verraadt. Was dat niet in 19e-eeuwse vergaderingen, met die zwaarte van massaliteit die de hele cultuur van die dagen kenmerkt, dat het woordje ook viel? Ook voor u was het parool in de preek. Als de prediker dat ook wegliet kwam er iets anders voor in de plaats: voor u en voor mij. Ook lag er dan stilzwijgend in begrepen. Het ging om heil, om vergeving, of om waarschuwing. Maar steeds werd men er even uitgepikt, uit die zwaarte, uit dat grauwe anonieme leger.

Mag ik in dit verband niet aan onze goede oude dominees of aan onze onschatbare heilssoldaten denken? Zij hadden immers het goede met u voor en boden

[p. 91]

u geen koopwaar aan. Zie Jesaja 55. Maar zij hadden het ook over kopen, al was het dan zonder geld. Dat het unieke vervangen is door het veelvuldige, dat het heil opgevolgd is door surprises, maakt de associatie nog niet onmogelijk. Kwalitatief is alles veranderd, maar de manier, het maniertje, is gebleven. Misschien was die manier vroeger van de kansel af, alle goede bedoelingen ten spijt, ook niet helemaal kies en verkieselijk. Nu is ze slagzin zonder ziel geworden, spookachtig, religie in de dampkring.

Het is vooral het zakenleven met zijn reclamepsychologie die afgestemd is op de massa, dat voortdurend materiaal ontleent aan de religieuze en ethische sfeer van het naaste verleden.

Johan Schooneberg heeft in een artikel Olie en Poëzie (Ontmoeting-juli-aug. '61) op de domineesstijl in een bepaalde reclame voor benzine gewezen. De slogans hadden daar de vorm van het vrije gedicht gekozen.

De juweliersbranche in ons goede vaderland heeft een zelfde combinatie van vormeigenschappen opportuun geacht. Hoewel de regels hier ook kort zijn, lijkt de reclame minder op een gedicht dan op een avonturenverhaal, dat met klimmende spanning tot de grote ontdekking leidt.

Het volgende specimen moge dienen ter illustratie: ‘Ik houd van haar. / En daarom is zij de mooiste. / Ik wilde haar blij maken. Echt gelukkig. / Ik zocht en ik zocht / tot ik bij een juwelier kwam en daar / kocht ik die armband van goud... (volgt het goudmerk als een religieus symbool) Ze was gelukkig. Ik ook. Want ik weet / dat genegenheid en liefde niet beter zijn uit te drukken / dan in goud. Hoe ze keek? Verrast. Verrukt. Stralend draagt ze het. / Voor mij is ze mooier dan ooit.’

Dit is een heilsgeschiedenis. Daar zoekt iemand HET en hij vindt HET. Door de regel extra vet te drukken komt het moment van het kopen van de armband in het rechte licht. Het verhaal herinnert - ik hoop dat men mij niet van profanie verdenkt, maar als men het doet, dan zij het zo: ergens spookt die profanie wel rond - aan de gelijkenis van Jezus over de paarl van grote waarde. Er komt een wending in de geschiedenis, zodra de schat gevonden is. Het goudmerk verschijnt in deze sacrale sfeer. Het gaat nu af op het stralende Want ik weet. Genegenheid en liefde stralen in de glans van deze gouden gouden armband. De geliefde verschijnt in het slot mooier dan ooit. En let u wel op het fijne trekje: het gaat hier niet om de een of ander filmster, een bijzonder knappe vrouw. Welnee, het plaatje erbij toont een gezicht van honderd in het dozijn. De mooiste is de mooiste omdat hij van haar houdt. Kan het edeler? Terwijl zoveel huwelijken kapot gaan aan gebrek aan liefde, gebrek aan goud, gebrek aan geld. O, die associaties.

Ook het eind vertoont nog even dat fijne ethische trekje, dat de onbaatzuchtige liefde, de agapè, doet uitkomen.

De regering heeft verklaard dat het onder de huidige omstandigheden niet mogelijk is, l% van het nationale inkomen af te zonderen voor de onderont-

[p. 92]

wikkelde gebieden. Dat nadat een aantal mensen in een of ander verband met de V.U. bij het parlement of bij de regering had aangedrongen op dit kleine offer. Tinbergen zei: 2% zal noodzakelijk zijn. Omdat het grote gebod, onverdampt, verdomd concreet, dringender is dan ooit.

Voor mij, liefhebbende echtgenoot, is ze, met die gouden armband, mooier dan ooit.

Wij weten, terwille van het geliefde hachje, veel van de verontreiniging van de dampking. Roet uit talloze schoorstenen, giftige benzinedampen, enz. Weten we ook iets van de verdampte religie?

Religie heeft te maken met de schat en het hart. Die zoeken elkaar op, zoals Jezus van Nazareth eens, op een bergje, heeft gezegd.

Waar gaan onze verlangens naar uit? Wat en wie vereren wij? Hoe doen we dat? Dat die verering een waardeschaal met zich meebrengt, een hiërarchie, weet ieder die het vijfde gebod kent.

Ergens op de Veluwe, in de herfstvacantie, - maar het zal wel een landelijke actie gegolden hebben - trof ik op de etalageruit van een kleine banketbakker een biljet aan, dat mij vertelde dat ik familie en bekenden overzee gelukkig kon maken met een kerstpakket dat - denk aan de hiërarchie - na kerstkransen, suikerbeesten en andere zoetigheden, die via het spijsverteringskanaal plegen te verdwijnen, ook een tegel van het koninklijk gezin, dat immers de zilveren bruiloft gevierd heeft, zou bevatten.

Nu geloof ik niet aan de bijbelse fundering van het drievoudig snoer. Men heeft mij dat wel eens kwalijk genomen, maar dat was omdat ik niet onmiddellijk zeggen kon waarin ik dan wel geloofde.

Nu zou het wat beter gaan. Menselijke waardigheid, die zich zelfs uitstrekt tot diegenen die in hoogheid gezeten zijn, gepaste aandacht voor het vegetatieve stelsel, met een smartelijk gespitste attentie voor mijn naasten - hoeveel vlieguren? - die een nog pijnlijker aandacht hebben voor deze zaak dan mijn smatelijke attentie ooit kan opbrengen.

Er volgt nog meer. Respect voor mijn hooggeplaatste naasten in Soestdijk die dit soort platvloersheden van jongs af aan over zich heen hebben moeten laten gaan. Er was immers geen beambte die dergelijke raambiljetten als majesteitsschennis, als mensheidsschennis, zou aanmerken. Neem mij niet kwalijk, politiebeambten, er is geen wetsparagraaf die hierin voorziet. Is er wel een geweten, meer dan particulier, dat ongerust raakt en dat moet schreeuwen? Verdamping betekent afkoeling. Kan liefde, niet dat sentimentele gedoe dat zich exploiteren laat, kan liefde, aandacht, zorg voor het kleinste en verste, ook voor het meest nabije, verdampen?

Wij moeten ons dat afvragen. Een dergelijke verdamping zou ontbinding zijn.