Ontmoeting. Jaargang 16

[p. 6]

Ev. Grolle
‘Van Pascha tot Noah’ - een verkenning van Vondels drama's, door prof. dr. W.A.P. Smit

In 1956 zag in de Zwolse Reeks van Taal- en Letterkundige Studies bij Tjeenk Willink te Zwolle het eerste deel van ‘Van Pascha tot Noah, - een verkenning van Vondels drama's naar continuïteit en ontwikkeling in hun grondmotief en structuur’ van de Utrechtse hoogleraar dr. W.A.P. Smit het licht. In 1959 kwam het tweede deel uit en onlangs kwam het derde en laatste deel van de pers.

Hiermee is een standaardwerk op het gebied van de Nederlandse literatuurgeschiedenis voltooid. Prof. dr. W.A.P. Smit is een man, die doet wat hij zegt, en weet, wat hij zegt. Verwacht derhalve niet, dat er iets anders behandeld wordt dan de titel vermeldt. Weet echter ook, dat datgene wat vermeld wordt werkelijk uitputtend behandeld wordt, want de acribie van prof Smit is welhaast spreekwoordelijk. Als men dit werk heeft gelezen, - lezen is niet bepaald het juiste woord, want het is een studiewerk, dat bestudeerd moet worden en naar zijn aard ook tot studie dwingt -, weet men wat men van Vondels drama's verwachten kan, maar vooral wat men er niet van verwachten moet.

Prof. Smit voert een terdege be-argumenteerd betoog Vondel te beoordelen vanuit zijn eigen tijd en niet met de maatstaven van de romantische en na-romantische dramatische en poëtische inzichten. Vondel was Renaissancist, vervuld van een nimmer aflatende bewondering voor de Klassieken. Dat was zijn continuïteit. Vondel bewonderde echter de ‘Latijnsche schoolmeesteren’ zijner dagen evenzeer en volgde intens hun uiteraard wisselende theorieën over de klassieke tragedie: daarin bestond zijn ontwikkeling. Wat de schoolmeesters leerden paste Vondel praktisch in zijn drama's toe. ‘Vondel’, zegt prof. Smit, ‘volgt steeds de ontwikkeling der theorie, maar juist daarom staat hij met de praktijk van zijn drama's altijd vooraan’. De evolutie op dit gebied wordt gekenschetst met de namenreeks: Scaliger, Heinsius, Grotius en Vossius.

Hoezeer Vondel zijn opvattingen inzake wat een tragedie is, onder invloed van de gewijzigde inzichten der geleerden veranderde bewijst wel zijn toepassing van de beschouwingen omtrent de z.g. ‘exitus infelix’: Scaliger had deze voor een tragedie dwingend voorgeschreven, - zonder een ongelukkige afloop mocht een drama geen tragedie heten. Grotius echter ontdekt omstreeks 1630, dat de Griekse tragici niet steeds een tragedie ongelukkig lieten aflopen, bijv. Euripides' Iphigeneia en Taurois. Van 1635 af (het jaar, waarin Vondel De Groots ‘Sophompaneas’ vertaalt) bekommert Vondel er zich niet meer om, of een stuk wel ongelukkig eindigt. Echter in 1647 zet Vossius uiteen, dat een tragedie meestentijds ongelukkig afloopt, van dat jaar af, ziet

[p. 7]

Vondel er nauwgezet op toe, dat zijn stukken weer met de ondergang van de held eindigen. ‘Meestentijds’ had Vossius gezegd en derhalve was er ook voor Vondel reden een heel enkele keer een exitus felix toe te passen (Koning David Herstelt - 1660) of aanmerkelijk te verzachten: Noah, 1667, waarin Achiman en de zijnen een kans geboden wordt op eeuwig heil.

Prof. Smit brengt in Vondels ontwikkeling vijf perioden aan het licht. De eerste periode (van 1612-1620) omvat twee werken: Het Pascha en Hierusalem verwoest. Beide zijn nog symbolisch-emblematisch. De Renaissancist heeft nog niet alle binding met de Rederijkers (symbolisten bij uitstek) verloren.

De tweede periode (1625-1639) is een tijd van studie en bezinning. Vondel is dan opgenomen in de kring van dichters en ‘kenners der kunste’; Vergilius, Seneca en Tasso worden hem steeds vertrouwder. Het is ook de tijd, dat hij gegrepen is door het ideaal Nederland een christelijk epos te schenken: de Constantinade. Hij gaat echter moeilijkheden met zijn epos ondervinden en wendt zich een tijdlang daarvan af om zijn ‘lust in treurspelen te boeten’. Het resultaat is o.m. een vertaling van Sophocles ‘Electra en dit stimuleert hem om te komen tot zijn vruchtbare derde periode (1640-1648), waarin hij waarschijnlijk de belangrijkste ontdekking op het gebied van zijn dramatiek doet. Hij gaat het hemelsbrede verschil ontdekken tussen het epos en de tragedie. Bij het epos toch moest de held volmaakt en het einde gelukkig zijn. Maar voor de tragedie mocht dit niet zo gelden. Hij ontdekt, dat zijn helden als deugdhelden te ‘onnozel en volmaeckt’ waren, en dat hij teveel voorbij had gezien aan de Aristotelische eis, dat de tragische helden moesten zijn ‘nochte heel vroom, nochte onvroom, maar tusschen beide’. Slechts dan is er een dramatische ontwikkeling mogelijk; slechts zo is er plaats voor de onmisbare spanning. Het is naar de mening van prof. Smit aan de invloed van Vossius te danken, dat Vondel tot dit gewijzigde inzicht kwam.

Zo kan in 1648 de vierde periode aanbreken, die tot 1660 duren zal. Vondel is dan op het hoogtepunt van zijn dramatisch kunnen. Zijn Lucifer en zijn Jeptha liggen in deze periode. Het dualiteitsdrama (in 1640 reeds ingezet met zijn Joseph in Egypten) lost zijn eerste grondmotief (door prof. Smit gekarakteriseerd als: de zinvolheid van het Godsbestuur) af. De strijd tussen goed en kwaad is in deze periode het spannende grondmotief, maar in de Jeptha is dit al tijdelijk opgeheven en na de vertaling van Sophocles, Koning Edipus in 1660 worden Vondels ogen geopend voor een ander zeer belangrijk bestanddeel in de Griekse tragedie: de peripeteia of zoals Vondel haar verdietste: de staetveranderinge.

Daarmee breekt de vijfde en laatste periode van dit dramatisch meesterschap aan: 1660-1667. Vondel, die tot dien toe naar goed Renaissancistisch gebruik aan zijn tragedies een exemplarisch-emblematische structuur had meegegeven (het incidentele toneelgebeuren als spiegel van een universele waarheid),

[p. 8]

wordt nu zo gegrepen door de contrastwerking tussen het vóór en het na, dat hij de staetveranderinge zo aangrijpend mogelijk wil uitbeelden. Alles wordt daaraan ondergeschikt gemaakt. En zo zien in deze periode het licht: Koning David in ballingschap, Koning David herstelt, Samson, Adonias, Batavische Gebroeders, Faëton, Adam in ballingschap, om na een vertaling van Euripides' Ifigenie in Tauren, deze periode af te sluiten met het hoogstmerkwaardige Zungchin, waarin de staetveranderinge naast zich krijgt een dualiteitsuitbeelding (geloof - de missionarissen; en heidendom - de Chinese keizer). Vondel tracht als het ware de contrasterend-uitbeeldende structuur te verbinden met exemplarisch-emblematische van het dualiteitsdrama. Dit lukt hem in de Noah uit 1667. Daarna vertaalt hij in 1668 nog Euripides ‘Feniciaensche, en Sophocles’ Herkules in Trachin. Prof. Smit beschouwt deze vertalingen als een toegift. Het grote werk van Nederlands enige grote tragediedichter is dan al voltooid.

Een algemene karakteristiek laat zich uiteraard van het boek van prof. Smit niet geven. Dit wil geenszins zeggen, dat hij geen algemene ideeën behandelt. Dit doet hij zeer zeker, maar hij doet dit slechts en voor zover de onderscheidene tragedies deze incidenteel aan de orde stellen. Zijn boek laat zich zeker wel lezen aan de hand van bepaalde algemene begrippen (bijv. de Renaissancistische opvattingen t.a.v. de tragedie), maar het boek is in eerste instantie daarvoor niet bedoeld. Het tekent Vondels dramatische werkzaamheid naar ‘continuïteit en ontwikkeling in grondmotief en structuur’ der onderscheiden tragedies. Dit echter doet het perfect.

Een ieder echter, die vanuit een Bijbelse visie deze werkzaamheid wil beschouwen, vindt in dit boek een zuivere leidraad, want de christen Vondel (en dit is uitermate belangrijk) heeft juist zijn geloof ge-oefend in de be-oefening van de kunst der tragedie. Hij heeft het er moeilijk mee gehad, want het Evangelie is een blijde boodschap, voor een exitus infelix laat het geen plaats. Hoe Vondel deze problematiek in zijn tragedies praktisch verwerkte, - het komt op bijna elke pagina van dit boek ter sprake. Vanuit dit algemene gezichtspunt (zo belangrijk voor een Bijbelse cultuurvisie) laat dit boek zich met grote vrucht lezen. Het is deze vrucht, waarom dit boek mij des te dierbaarder is.

Van Pascha tot Noah, - een verkenning van Vondels drama's naar continuïteit en ontwikkeling in hun grondmotief en structuur, door dr. W.A.P. Smit, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Zwolse Reeks van Taal- en Letterkundige Studies de nrs. 5 a, b en c. Uitgave W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle.