Ontmoeting. Jaargang 15

[p. 7]

C. Ouboter
Het midden

Er komt een tijd dat men er middenin is. Zó midden in dat men de helderheid, de hardheid, ook de broosheid van het begin en van het einde volkomen mist. Het is er alleen maar vol en druk en bij alle rumoer en bewegelijkheid krijgt men de obsessie, aan het vormeloze zelf prijsgegeven te zijn. Ik ben mij bewust dat deze beweringen even abstract als vaag lijken. Vul echter voor dit men de mens van middelbare leeftijd in en u hebt weer grond onder de voeten. Duizenden zullen in de vage lijnen het eigen portret herkennen. Alleen zal men proberen de tijdsomstandigheden voor deze verwarde en onbevredigende gevoelens de schuld te geven. Het is de welvaartsstaat, het opdringende socialisme, heel de naoorlogse ontwikkeling die de mens tussen veertig en zestig in dit vlakke en problematische midden gebracht heeft. De intelligentsia uit dit midden is in staat, een zeer genuanceerd en volkomen doordacht beeld van deze even unieke als oninteressante situatie te leveren. Het is in de literatuur, vooral van duitse zijde, zo langzamerhand een fenomeen geworden, beeld van een generatie die krachteloos temidden van extremen leeft of, zo zij zich een houding weet te geven en heroïsch voet bij stuk houdt, toch innerlijk ten prooi is aan verwarring en zinloosheid. Heinrich Böll's Billard um halbzehn heeft in dit opzicht precies in de roos geschoten. De eerste generatie is creatief en grootmoedig, de grote bouwmeester. De derde is eerlijk, energiek en fanatiek, eeuwige jeugd. De tweede, de middelste, resigneert, geeft het creatieve prijs voor bijna ambtelijke, technische berekening van bouwkundige evenwichtsconstructies en heeft, toen het er op aankwam, in het laatst van de oorlog deze berekening, abstract onderdeel in de architectuur, moedwillig omgezet in een kunst der vernietiging. De tweede generatie heeft in de lucht doen springen wat de eerste gebouwd had.

Böll's roman, het meest verkocht en besproken uit heel zijn oeuvre, heeft voor zijn groot succes waarschijnlijk dit mee gehad, dat het de generaties zo duidelijk en omlijnd in beeld heeft gebracht. Helderheid, duidelijke contouren, staan hoog aangeschreven in een tijd waarin een reusachtig vlakgom alles lijkt uit te wissen. Heldendom, en daarin excelleert Böll op typisch duitse wijze, heeft, althans literair, nieuwe kansen in een tijd waarin Der Mann ohne Eigenschaften, de kolossale symphonische roman van de Oostenrijker Robert Musil, op het schild geheven wordt.

Er zijn tal van werkjes die de levenstijdperken, zowel van de man als de vrouw, verstandig en verstandelijk zwart op wit brengen. In geen enkele vind ik die typische beleving van het midden, die nooit door een systematiek, nooit door een vergelijking met de uitersten, die alleen door dichters

[p. 8]

en kunstenaars kan worden aangeduid, gesymboliseerd. Met de jeugd valt hoogstens te coquetteren, de ouderdom keert men liefst de rug toe, er is alleen het midden.

De mens die zich op deze zee bevindt, is geneigd alles te relativeren, waarom de jeugd hem veracht, de ouderdom hem in gebreke stelt. Hij zelf heeft echter het geval dat hij, meer dan zijn critici, bezig is met het eigenlijke werk, er alleen niet over praten kan of het op de afstand van een armlengte beschouwen. Hij zit er bovenop, weet amper hoe of wat, hij kan niet anders dan er mee bezig zijn, wroetend, gissend, zich vergissend, stumperend met de nacht voor ogen, de onverschilligheid soms tot in het hart, van buiten en van binnen belaagd. Bezig zijn, ja, met wat? Daarop een antwoord geven is ook al niet veel meer dan gissen.

Soms kan een enkel woord er omheen cirkelen. Zo bijvoorbeeld dit: generatievorming. Een vreemd, elliptisch woord, want wat drukt het uit? Zeker geen biologisch proces dat voor die leeftijd zo goed als verleden is. Evenmin die vorming waarmee onderwijsinstellingen, kerk of partij, steeds officieel en officieus en met goed recht, bezig zijn, ook al niet in het veld waar gemeenplaatsen hun triomfen vieren, het goede, inspirerende, voorbeeld of het alleen-maar-zijn. In al deze wijzen van voorgaan, van opleiding en beïnvloeding, gaat het in eerste instantie om de wil en het verstand, om een bewust gekozen lijn van handelen. Ook al zal daarbij veel scheef gaan en aan de wil, de beheersing, ontsnappen, er is de mens in zijn kracht, in zijn vermeende kracht. De mens die plannen heeft en daarnaar leeft. Deze mens doet iets, maakt iets, hij maakt school, carrière, hij staat op de middaghoogte, hij weet wat hij wil en, als hij bijzonder sterk is, wil hij ook wat hij weet. Het een loopt het ander niet voor de voeten.

Deze wilsmens, om zijn kracht en duidelijkheid, geliefd en gerespecteerd, begint ons in de laatste jaren hoe langer hoe vreemder te worden. Wij mogen hem wel, maar de afstand tot hem, de gevoelsafstand, wordt steeds groter. Deze mens, die wist te leiden en op te leiden is zeldzaam geworden. Hij wordt op steeds meer plaatsen en meestal geruisloos vervangen.

Ik meen dat hier de belangrijkste oorzaak te zoeken is voor de verliezen die de christelijke partijen in ons vaderland na de oorlog geleden hebben. De rechtstreekse kadervorming heeft onmiddellijk te maken met deze verschuiving in het midden.

Wat in het politieke veld gebeurt, maakt gerucht, tenminste eens in de zoveel jaar, bij de verkiezingen. Resultaten springen in het oog en leiden bijna automatisch tot reacties van triomf of alarm.

Overal elders verloopt de verschuiving ongemerkt. Wie er op gaat letten en de vereiste critische zin heeft, zal weldra bemerken dat hem nagenoeg geen vaste gegevens ter beschikking staan om de graad der veranderingen te meten. Alles immers verandert en nog wel in ongelijk tempo. Er blijft voor de wetenschapsmens weinig betrouwbaar vergelijkingsmateriaal over.

[p. 9]

De bestseller onder de in ons land gedurende de laatste tien jaar verschenen boeken op psychologisch gebied is Metabletica, welk woord van Griekse herkomst leer der veranderingen betekent. Het boeiend geschreven boek, dat evenveel geestdrift als verzet heeft gewekt, wijdt bijzondere aandacht aan de verhouding van ouders en ouderen tot kinderen.

De auteur, Prof. Dr. J.H. van den Berg, is geboren in 1914.

Zijn dichters hun tijd vooruit of komen zij achterop? Zijn ze profeten of hekkensluiters? De uitersten trekken naar elkaar heen, zoals de grootvader naar het kleinkind trekt.

T.S. Eliot is geboren in 1888 en schreef in het begin van de oorlog, toen hij de 50 goed gepasseerd was, het tweede deel van zijn cyclisch gedicht The Four Quartets, genaamd East Coker. Een poëtisch-filosofische evenwichtsconstructie, waarin begin en eind samen vallen. Het gedicht begint althans zo: In my beginning is my end. Dan blijft het midden over. Het midden dat niet samenvalt met iets anders. Zinspelend op Dante's Divina Commedia noemt de dichter dit midden typisch voor heel het leven: ‘In the middle, not only in the middle of the way / But all the way, in a dark wood, in a bramble, / On the edge of a grimpen, where is no secure foothold, / And menaced by monsters, fancy lights, / Risking enchantment’. En later, in dat zelfde gedicht, beklaagt hij zichzelf als man van het midden, als dichter die met woorden worstelt en altijd te laat het juiste woord vindt, dat het materiaal waarmee hij werken moet ontoereikend is ‘in the general mess of imprecision of feeling, / undisciplined squads of emotion’. Het sluit precies bij onze overweging aan. Maar vragen duiken op als koplampen in de mist. Is dit nu een leeftijdsfase of een tijdsverschijnsel? Heeft iedere generatie in het midden, in het donkere bos iets dergelijks beleefd, zij het dan in wisselende vorm? Voor de laatste onderstelling valt veel te zeggen. Trots alleen al inspireert tot een dergelijk antwoord. Men stelle zich voor dat de huidige middengeneratie in de naieve vergissing van jongeren zou vervallen, dat haar en haar alleen iets unieks overkomt. De wijze waarop zij deze natuurlijke wetmatigheid verwerkt moge een persoonlijk karakter dragen, op de wetmatigheid, op de onveranderlijkheid der veranderlijkheid valt niets af te dingen.

Zouden wij deze oplossing accepteren, wij zouden een klassiek evenwicht in de beschouwing van persoon en lot bereikt hebben en bij al onze zorgen rustig kunnen slapen. De balans is in evenwicht. Geen zinvoller symptoom is denkbaar in het midden des leven.

Ik ken echter mensen van die leeftijd die aan een zekere slapeloosheid lijden. Als het niet te ver gaat, hebben zij moeite bij het inslapen, of zij worden vroeg, te vroeg, wakker. De Franse romancier Jean Dutourd, een fijnzinnig spotter, heeft dit type vereeuwigd in zijn roman Doucin. Zijn held verschuift 's morgens om, als ik mij goed herinner, 6 uur van de slaap

[p. 10]

naar het woelen en al maar denken. En dat met een regelmaat die tot obsessie wordt. Een dergelijke tobber is ons sympathiek.

Geen labieler mens dan de evenwichtige. Het tongetje van de weegschaal is het meest sensitieve en onrustige streepje in heel de mechanische apparatuur. Het doet aan het menselijk hart denken. Evenwicht is pas dan echt, als het verstoord kan worden. De Heer zegene de slapeloosheid.

Het is een zich losmaken uit de vanzelfsprekende verhoudingen, uit het karakterloze fifty-fifty, uit het gedachteloos profiteren van zogenaamde natuurlijke gegevenheden, slapen-waken, rusten-arbeiden, jeugd-ouderdom, om wèl vermoeider en zwakker te worden, zelfs weifelend en besluiteloos te lijken, maar om de enkele stappen te doen die een mens gegeven zijn. Aan het eind is het een zichzelf laten gorden, zoals de opgestane Heer het aan zijn gevallen discipel voorstelt en voorspelt.

Generatievorming. Een vriend die iets verder in het midden is doorgedrongen en uitmiddelpuntig begint te worden, gaf mij op een druk moment, ergens in een permanent spitsuur, deze tip: dat gaat vanzelf, daar hoeven wij niets aan te doen.

Het accent verschuift steeds meer van het willen en lopen naar het 't maar-geloven.

Dat is dan een laatste woord dat een eerste wordt.

Plotseling voelt men in het midden de levende adem over zich gaan van begin naar eind, van jeugd naar ouderdom. En niet om een passend slot, een moraal te vinden. Ik geloof niet dat de Heer de moraal, dat losse, eigengereide, eind ooit zegent. Hij zegent wie Zijn adem herkent.