Ontmoeting. Jaargang 14

[p. 235]

C. Rijnsdorp
Piet Risseeuw zestig jaar

Toen Vondel ongeveer op zijn tachtigste jaar zijn laatste christelijke drama Noach schreef, lag het in de opzet van zijn stuk dat de oude boetgezant Noach de christelijke huwelijksethiek zou verdedigen tegenover het vrije epicureïsme, gangbaar aan het hof van Achiman en Urania, welk hof voor de ten ondergang gedoemde wereld representatief was. Maar als in het derde bedrijf Noachs boetpredikatie haar hoogtepunt heeft bereikt met de schildering van de komende zondvloed, is Urania's reactie een oproep aan de Joffers om te zingen en te dansen. Dan volgt het beroemde Jofferlied:

Zou het al zinken en vergaan,

Waar bleef de zwaan?

Het is de zwanenzang van de renaissancistische levensliefde... van Vondel zelf:

Zij tart de nijdige dood uit lust,

Met kwinkeleren

En triomferen

En sterft gerust.

Stervende zoekt haar flauw gezicht

Nog eens het licht,

Nog eens het licht,

Dan bruidsschat, van de natuur te leen

Aan elk gegeven,

Om blij te leven.

Zo vaart ze heen.

Albert Verwey tekent hierbij aan: ‘Het was een merkwaardige tweestrijd waarin de renaissance-dichters geraakten. Als kunstenaars willen zij lucht geven aan hun bewondering voor de heidense oudheid, kortom: aan de schone zinnelijkheid. Als burgers en christenen moesten zij diezelfde oudheid bestrijden. Dit conflict heeft Vondel, toen hij 80 jaar oud was,... niet kunnen nalaten uit te beelden.’

De renaissancistische cultuuropvatting is gebleven en heeft de opvattingen bepaald omtrent kunstenaarschap, roem en grootheid. De romantiek met haar genie-verering en de onder haar invloed ontstane psychologische ontleding van de kunstenaarspersoonlijkheid heeft daar nog een schepje bovenop gedaan. Toen omstreeks 1900 het christelijk volksdeel op zijn weg naar culturele volwassenheid op christelijke wijze kunst en literatuur wilde gaan beoefenen, lag het vraagstuk er nog precies zoals Vondel het ruim twee eeuwen te voren had laten liggen. Er was niemand geweest die denkend tot de kern van die verhouding was doorgedrongen. Er bestond geen christelijke esthetiek

[p. 236]

en geen ethiek voor de christelijke kunstenaar. Het terugkijken naar de Gouden Eeuw en veel daarvan als winst aan het calvinisme toeschrijven, zoals b.v. Postmus in zijn Calvinistische Vertogen heeft gedaan, kon hoogstens een pas op de plaats heten. De tachtigers bestrijden met aan henzelf ontleende stijlmiddelen, voorts met elementen calvinistische doctrine, minder talent en een ietwat moeizame intelligentie, zoals Anema heeft getracht te doen, schoot theoretisch en praktisch tekort. De debatten in de kring van Opwaartse Wegen, waaraan mensen als Van Teylingen, Heeroma, Van der Leek en Kamphuis deelnamen en die zich bewogen rondom de vraag: is christelijke kunst kunst van christenen of kunst van godsgetuigen? leidden door de statische probleemstelling en het gebrek aan cultuurhistorische achtergrond niet tot het doel.

En zo is het eigenlijk gebleven. Voorzover vandaag ten aanzien van de kunst onder christenen nog waarde wordt gehecht aan de benaming ‘christelijk’, leeft men cultureel nog uit het aloude dualisme. Als erfgenamen van de renaissance - wel in likwidatie maar nog krachtig nawerkend - prijst men het leven of beklaagt men zich erover dat er zo weinig te prijzen valt, en als christenen die hun Heer terugverwachten ‘schrijft men er de dood op’, zoals de oude vromen zeiden. Hoe kan het anders, als de gelovigen in het algemeen gesproken iets dergelijks doen: streven naar succes, carrière, aanzien, comfort en elkaar daarnaar beoordelen, met 's zondags een soms wanhopig aandoend beroep om uit een geheel andere orde van denkbeelden te leven. In formules is de synthese wel gelukt: in de wereld, niet van de wereld; de beste christen is de beste burger; alles moet worden opgeëist tot Gods eer. Maar die formules zijn niet empirisch, door constateren achteraf, tot stand gekomen, maar speculatief, als programma, als leus. Dat is hun zwakheid.

Als burger beoordelen wij elkaar met burgerlijke maatstaven (de zaak ligt ook wat ingewikkelder sinds alle mannen gouden ringen dragen, vgl. Jakobus 2: 2, 3), en in de kunst gelden de opvattingen omtrent grootheid en roem zoals die door de renaissance in onze cultuur gestempeld zijn. Nu moet, geloof ik, wel worden onderscheiden tussen mensen en werk. Wanneer men als criticus geplaatst wordt tegenover werk van iemand die men persoonlijk niet kent, is de eerste vraag natuurlijk die naar het artistiek en geestelijk niveau. Maar beziet men levenswerk en persoon tezamen, dat wil dus zeggen de totale ‘figuur’ dan wordt een beoordeling mogelijk die er een dimensie bijgekregen heeft.

Risseeuw had niet het voorrecht door milieu en opleiding in staat te zijn gesteld te beginnen op een niveau, dat de beste kansen bood voor de ontwikkeling van zijn talent. Hij is representatief voor die groep jongeren uit christelijke gezinnen van de kleine burgerstand, die voor zichzelf en anderen culturele verheffing zochten en die daarbij de beste elementen van hun puriteins-calvinistisch milieu wilden bewaren en gebruiken. Het was een proces

[p. 237]

van zelfopvoeding dat meteen opvoeding van anderen beoogde. Daarbij kwamen de noodzakelijkheid van een broodwinning, het opzetten van een eigen gezin, een niet oversterke gezondheid, een ruim begrip van wie zijn naaste kon heten en weinig aanmoediging in leidende kringen tot een positieve cultuurbeoefening, eer het tegendeel. De kleine burgerstand had wat meer levensruimte gekregen dan de vorige generatie, die alleen maar van zwoegen en zorgen wist. Maar in die eenvoudige christelijke mensen leefde - en dat was hun prachtigste erfenis - een groot verantwoordelijkheidsgevoel. Dat gevoel was religieus gefundeerd. Risseeuw kreeg van huis uit niet de cultuur mee, die het deel was geweest van Gerretson, Haspels, Jacqueline van der Waals, de gezusters Engelberts en mevrouw Kuyper- van Oordt, maar aan verantwoordelijkheidsbesef heeft hij het volle pond geërfd.

Ook de constellatie van het letterkundig leven dat hij aantrof, was niet gunstig. Organisatorisch was er niets van betekenis. En organisatie was voor de strevers naar een eigen, protestants-christelijke letterkunde in die dagen een gebiedende noodzaak. Organisatie betekende elkaar ontdekken; bundeling en mobilisatie van krachten. Ze paste bij het verantwoordelijkheidsgevoel, het zoeken van de naaste, de culturele verheffing van een volksgroep met een onvolkomen geëxploiteerd, geestelijk kapitaal. Hier niet een zelfgenoegzaam individualisme, waaraan zelfs een christen als Gerretson niet vreemd was. Het was een daad van trouw, van liefde, van zelfverloochening, vast te houden aan de kerkelijk-sociale groep waartoe men van huis uit behoorde en daarbij te weten, dat men een dubbele taak op de schouders nam; dat een leven lang de kaars aan beide einden zou moeten branden. Ik geloof dat in die jaren na de eerste wereldoorlog een groot percentage van de jongeren van christelijken huize artistiek begaafd is geweest. Maar ze waren niet te vergelijken met ‘een frisse boom, in vetten grond geplant aan enen stroom.’ Er was nauwelijks grond, nauwelijks lucht en geen water. Er moet nog altijd een lijst opgesteld worden van orthodox opgevoede jongelui, die om de kunst te kunnen kiezen in die tijd kerk en milieu verlieten. Musici en schilders hadden het in dit opzicht nog moeilijker dan literatoren. Die konden nog onderwijzer worden, leraar, journalist. Maar de onmiddellijke noodzaak van broodverdienen (Risseeuw heeft zijn vader vroeg verloren) en de even onmiddellijke behoefte aan literaire activiteit sloot bepaalde mogelijkheden uit.

In de leidende kerkelijke kringen was een zeker arrivisme onmiskenbaar. Wie zelf weinig voor kunst voelde en er nog minder van wist, was maar al te spoedig geneigd een streven als van Risseeuw te desavoueren. Hoe gemakkelijk kan men de levenaanvaardende en leven verloochenen de polen van de christelijke religie tegen elkaar uitspelen! Hier wreekte zich de ontstentenis, sinds Vondel, van een moedig denker die, in plaats van al die mythologische rommel te assimileren of althans te etaleren, zoals ook Bilderdijk heeft gedaan, de culturele en kunstzinnige taak van de christenmens

[p. 238]

op aarde tot op de kern zou hebben bekeken, zonder propaganda voor een of ander isme en zonder bizantijnse afhankelijkheid van een theologisch reformator.

Het behoeft hier niet te worden herhaald hoezeer het epigonisme van de jaren twintig, met name in de Gereformeerde Kerken, zich gewroken heeft. Het cultuurvraagstuk betekent thans een crisis, die de fundamenten raakt.

En dan is er de tweede verzoeking geweest, namelijk om die gehele aangetroffen problematiek maar te laten varen, zich van de oude verbanden los te maken, niet meer christelijk te willen heten en het alleen maar hopen te zijn. Deze theoretische doorbraak is, voor een deel afhankelijk daarvan, gevolgd door een feitelijke doorbraak als resultaat van de technische revolutie in de communicatiemiddelen. Dit plaatst ons voor een geheel nieuwe situatie, die zo op het oog de continuïteit met het verleden verbreekt en er de oorzaak van is dat straks de beoordeling van iemand als Risseeuw te uitsluitend zal geschieden naar wat hij heeft geschreven, en niet naar wat hij heeft gedaan en is geweest. In eigen kring is het anciënniteit, het eenvoudige feit van lang te leven, dat Risseeuw buiten en boven zijn boeken een zeker aanzien en een zekere bekendheid heeft verschaft, maar dit houdt nog niet een erkenning van zijn werkelijke verdiensten in.

Die verdienste, die betekenis ligt in de algehele, levenslange toewijding aan het in zijn jeugd gevormde ideaal en het onzelfzuchtig nastreven daarvan. In een tijd waarin de instellingen zich vermenigvuldigen om de mensen tot verantwoordelijkheidsbesef op te voeden, een tijd waarin de vrijetijdsbesteding een probleem geworden is, moet herinnerd worden aan iemand die over weinig vrije tijd heeft beschikt, maar daarmee heeft gewoekerd ten dienste van zijn naaste op een onpopulaire, veronachtzaamde en thans vrijwel verlaten post: die van de protestants-christelijke literatuur.

En daarbij is hij allerminst een sectariër. Nooit is hij losgekomen van het christelijk volksdeel; altijd heeft hij ‘boekhouder’ van de lotgevallen en de wisselende geestesgesteldheid van zijn naaste geestverwanten willen zijn. Maar toch voelt hij verwantschap, ook met Rooms-Katholieken en zelfs met humanisten, hunkert hij naar een Evangelische Kerk waarin Hervormden en Gereformeerden elkaar, binnen het raam van de belijdenis, de nodige ruimte zullen geven om vrij te kunnen ademhalen. Hij heeft er intussen geen behoefte aan de kerk waarin hij is gedoopt te verwisselen met een andere kerk. ‘Als ik mijn plakboeken inzie met al dat kerkelijk geharrewar, dan denk ik: “Die in de hemel woont zal lachen.” Ik heb de betrekkelijkheid en de kleinmenselijkheid van mijzelf en anderen leren zien.’

‘Noem mij geen letterkundige, noch kunstenaar. Met “schrijver” is alles gezegd... Dat mijn boeken gelezen worden acht ik de grootste beloning.’