Ontmoeting. Jaargang 12

[p. 382]

Ev. H. Grolle
Voor en over toneel en film

Prof. dr. W.A.P. Smit heeft zijn magistrale ‘verkenning van Vondels drama's naar continuïteit en ontwikkeling in hun grondmotief en structuur’ onder de titel ‘Van Pascha tot Noah’ voortgezet met een tweede deel. Oorspronkelijk zou dit tweede ook het laatste geworden zijn, maar de stof heeft tot zoveel verrassingen geleid en heeft tot zulke brede uiteenzettingen aanleiding gegeven, dat dit tweede deel niet verder is gekomen dan de vierde periode, lopende van de Salomon (1648) tot en met Koning Edipus (1660). In dit deel zijn slechts vijf drama's behandeld, maar daaronder bevinden zich twee zeer belangrijke, zo niet de belangrijkste van Vondels drama's: de Lucifer en Jeptha. Het spreekt vanzelf, dat de hooggeleerde schrijver aan deze twee een uitvoerige studie heeft gewijd.

In zijn Woord Vooraf releveert prof. Smit de kritiek van B. Stroman in het Handelsblad, die had geschreven, dat het eerste deel van dit standaardwerk ‘omtrent de speelbaarheid van Vondels drama's nauwelijks iets te vermoeden gaf’. Ook dit deel, schrijft prof. Smit, doet dit niet en deel drie zal dit evenmin doen, want de kwestie der speelbaarheid behoort niet thuis op het gebied van de literatuur-historicus; deze moet slechts de literaire situatie in een bepaald tijdvak weergeven en de literaire werken uit die periode interpreteren.

Overigens wijst prof. Smit er (terecht) op, dat speelbaarheid geen absoluut begrip is. Wat in de ene periode onspeelbaar geacht wordt, kan in een andere gelden als uitermate geschikt voor het toneel. Bovendien is het de taak van de regisseur een stuk voor opvoering klaar te maken. Veel wat vaak onspeelbaar werd geacht, veranderde onder de handen van een bekwame regisseur op een verrassende wijze tot boeiend en levend toneel. Meestal blijkt dan, dat zo'n regisseur van de analyses en interpretaties van de literatuur-historicus ontzaglijk veel geleerd heeft.

Prof. Smit, die in deze Vondelstudie angstvallig wetenschappelijk te werk gaat zal ongetwijfeld, zij het indirect, een grote invloed uitoefenen op de praktijk der Vondelopvoeringen.

Dit prachtige Vondelboek, - het tweede deel bevestigt de indruk van het eerste, - is in alle opzichten een feest voor de geest.

Lucas Rotgans, de heer van Kromwijk aan de Vecht tussen Breukelen en Maarssen, deed in 1705 het treurspel ‘Eneas en Turnus’ het licht zien. Het is geheel naar de trant van het Frans-klassicistische treurspel in vijf bedrijven opgebouwd en houdt zich nauwgezet aan de voor het genre geldende regels. ‘Het gaafste voorbeeld van de Frans-klassicistische tragedie ten onzent’ schrijft Knuvelder. L. Strengholt heeft dit treurspel opnieuw uitgegeven en

[p. 383]

van een voortreffelijke inleiding voorzien, waarin de 16 regels van de Frans-klassicistische toneelschrijfkunst instructief zijn weergegeven. Alleen om deze inleiding al verdient deze uitgave de aandacht van allen, die zich met de studie van het toneel bezighouden.

Dr. J.P.A. Eernstman, de oud-rector van het Huygens Lyceum te Voorburg, voor ingewijden bekend als een groot bewonderaar van de Griekse tragedie, heeft over deze stof, die zozeer de liefde van zijn hart heeft, een voortreffelijke studie laten verschijnen. Hij begint met een zwerftocht door de primitieve, vóórgriekse tijden, toen de cultus van Dionysos zich vanuit Phrygië naar Griekenland verspreidde; vanuit deze cultus is het Griekse theater ontstaan, dat rondom de vijfde eeuw in de figuren Aischulos, Sophokles en Euripides zijn hoogtepunt beleefde. Dr. Eernstman gaat in deze studie in het bijzonder de relatie tussen godsdienst en toneel na en beschrijft vervolgens de functie van het koor, de ontwikkeling en inrichting van het theater, de kostuums, en de maskers. Hij besluit zijn buitengewoon verhelderend werk met een gedetailleerde bespreking van de stukken, die ons van Aischulos, Sophokles en Euripides zijn bewaard gebleven. Een deskundig werk, dat liefde weet te wekken voor de glorietijd van het toneel. Een toneelschrijver (Hugo Claus), een dramaturg (Karl Guttmann), een regisseur (Han Bentz van den Berg), een decor- en kostuum-ontwerper (Wim Vesseur), een acteur (Coen Flink) en een toneelcriticus (B. Stroman) zijn gevraagd iets te schrijven over de plaats van hun werk bij het toneel. Hun bijdragen gebundeld in ‘Première’ en voorzien van een proloog van een oud-theaterdirecteur (Johan Bendien) vormen met elkaar een zeer onderhoudend en leesbaar boekje, waarom men dikwijls lachen kan en waaruit men menig ding kan leren. Ieder vogeltje zingt, zoals het gebekt is. Men kan ze dus allemaal waarderen. Wat niet wegneemt, dat Hugo Claus in dit gezelschap toch het beste zingt.

Het zal nog uitgemaakt moeten worden, wie het beste toneel vertaalt: Hugo Claus of Bert Voeten. De laatste wint het wellicht als vertaler, maar de eerste ongetwijfeld door zijn taal. Het vorig jaar stonden tegenover elkaar: ‘Onder het Melkwoud’ door Claus en ‘Hamlet’ door Voeten. Ditmaal kan men ze heerlijk gaan vergelijken in ‘De koopman van Venetië’ en ‘Troïlus en Cressida’ door Voeten en ‘Dantons dood’ door Claus. Hoe het ook zij, in ieder geval hebben beiden een groot aandeel gehad in het succes, dat de opvoeringen van deze stukken mochten boeken. Want nog steeds blijft het waar, dat het toneel zonder goede taal niets beginnen kan. De taal is gans een volk, maar ook het halve toneel.

Nu via ‘Dantons dood’ de onvergetelijke Büchner in ons land geïntroduceerd werd mag er ook wel even gewezen worden op de uitnemende serie Monographieën, die Rowohlt het licht heeft doen zien. Voor het toneel zijn uit deze reeks belangrijk: William Shakespeare, Georg Büchner en Heinrich von Kleist, ieder voor zich uitgegeven in een voortreffelijk verzorgd

[p. 384]

pocketboekje in ‘Selbstzeugnissen und Bilddokumenten’. Degelijk, deskundig en compact.

Cees Nooteboom, de lastige jongen over wie Hugo Claus in ‘Première’ schreef, heeft heel het vaderlandse toneel versteld doen staan vanwege zijn ‘De zwanen van de Theems’, het levendige spel over een verarmde Indische familie. Hoewel er in dit stuk een hele boekenkast met moderne toneelliteratuur is omgevallen, zodat men ze maar voor het oprapen heeft: Strindberg, Tennessee Williams, Terence Rattigan, enz., enz., toch werd dit debuut tot toneel en als je het stuk leest, weet je ook waarom. Om de bondige, puntige, directe taal.

Bert Voeten, die zich reeds eerder heeft doen kennen als een voortreffelijke vertaler van Christopher Fry, heeft ook diens door de opvoering van de Haagsche Comedie bekend geworden Hongaarse stuk vertaald ‘Het donker is licht genoeg’. Nu deze vertaling in de Wending-toneelbibliotheek is uitgekomen, kan men zich weer die toneelavond uit november '55 voor de geest roepen, toen Paul Steenbergen en Fie Carelsen hun indrukwekkende rollen speelden in dit stuk. Tot nu toe het stuk van Fry wat mij het meeste heeft aangesproken.

De journalist Henk Suér heeft voor een heerlijk gewiekst boekje gezorgd over de geschiedenis van ons toneel van ‘Gijsbrecht tot Buziau’, geheten ‘Goden van de engelenbak’. De schrijver heeft zo overal in rond geneusd en zo van alles bij elkaar gebracht. Rijp en groen noemt men dat; doordacht en onverantwoord. Maar altijd leesbaar en onwillekeurig pikt men er een graantje van mee.

Bert Schierbeeks televisiespel ‘Het kind der tienduizenden’ moge dit overzicht van toneelboekjes besluiten. Het stuk had niet veel succes bij de kijkers. Het boekje zal het ook niet hebben bij de lezers. Men krijgt zo de indruk, dat er nog tienduizenden van dergelijke experimentele toneelkinderen gemaakt zullen worden; zolang althans deze mode duurt. Een citaat uit Claus' bijdrage in ‘Première’ moge hier dienen: ‘Er zijn de reclametekstschrijvers, die herhaaldelijk “De Kale Zangeres” hebben gezien en aan het reeds zo overvolle kworum van deze heldere meester menen hun eigen duistere éénakters te moeten toevoegen’.

Ook voor de film is de Nederlandse literaire belangstelling ontwaakt. D.w.z. de uitgevers zien er iets in.

Simon van Collem belicht voor de t.v. de geschiedenis van de film en dit doet hij ook in een prachtig platenboek, toepasselijk geheten ‘Uit de oude draaidoos’ uitnemend in stijl typografisch verzorgd door Karl Beunis en met een keur van filmprenten voorzien. Er is op filmgebied wel veel veranderd, kan men met genoegen vaststellen. Voor het overige is dit een boek, dat voor zichzelf spreekt. Het prijst zichzelf aan bij ieder, die het onder ogen krijgt.

Emile Brumsteede heeft in een pocketboekje de film beschreven ‘Van bib-

[p. 385]

berfoto tot cinemascope’. Met zevenmijlslaarzen is hij door het uitgestrekte filmland getrokken. Links en rechts heeft hij snapshots genomen van wat hem interessant voorkwam en dat is verbazend veel. Wie in kort bestek veel over films wil lezen, moet bij Brumsteede wezen.

Een werkje, dat ongeveer hetzelfde beoogt, maar dit op veel rustiger wijze doet, is het pocketboekje van de oude filmenthousiast L.J. Jordaan. De titel zegt het reeds: ‘50 jaar bioscoopfauteuil’. Jordaan is er niet op uitgetrokken, maar er bij gaan zitten en sindsdien hebben werelden zich aan zijn oog voltrokken. Hij is echter niet passief gebleven, maar een propagandist voor de film geworden als weinigen. Toen niemand nog wat in deze prentjesdraaierij zag, was hij al overtuigd van het grote dat komen ging. Zijn boekje is dan ook een getuigenis van een geloof in de film, dat ieders hart moet warm maken; althans van diegenen, die een heel enkele maal ook wel eens hebben ervaren, dat de filmkunst toch een kunst is. Daarom: wie de film wil verstaan, moet tot L.J. Jordaan gaan.

Prof. dr. W.A.P. Smit, Van Pascha tot Noah - een verkenning van Vondels drama's naar continuïteit en ontwikkeling in hun grondmotief en structuur. Deel II: Salomon - Koning Edipus. N.V. Uitgeversmij. W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle.

Lucas Rotgans, Eneas en Turnus. Van inleiding en aantekeningen voorzien door L. Strengholt. N.V. Uitgeversmij. W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle.

Dr. J.P.A. Eernstman, De Griekse Tragedie. Volksuniversiteits-bibliotheek.

De Erven F. Bohn N.V., Haarlem.

Hugo Claus, e.a. Première. Van Loghum Slaterus, Arnhem.

Georg Büchner, Dantons dood, vertaald door Hugo Claus. Uitg. De Bezige Bij, Amsterdam.,

W. Shakespeare, De koopman van Venetië, in de vertaling van Bert Voeten. Uitg. De Bezige Bij, Amsterdam.

Id. Troïlus en Cressida, in de vertaling van Bert Voeten. Uitg. De Bezige Bij, Amsterdam.

Cees Nooteboom, De zwanen van de Theems, toneelstuk in 3 bedrijven. N.V. Em. Querido's uitg.-mij., Amsterdam.

Chr. Fry, Het donker is licht genoeg. Een winterspel in de vertaling van Bert Voeten. Wending-toneelbibliotheek, serie III, deel 3. Boekencentrum N.V., 's-Gravenhage.

Henk Suér, Goden van de engelenbak - van Gijsbrecht tot Buziau. Prisma-boeken, Utrecht-Antwerpen.

Bert Schierbeek, Het kind der tienduizenden, televisiespel. De Bezige Bij, Amsterdam.

Simon von Collem, Uit de oude draaidoos. De Bezige Bij, Amsterdam.

Emile Brumsteede, Film - van bibberfoto tot cinemascope. Querido, Amsterdam.

L.J. Jordaan, 50 jaar bioscoopfauteuil. J.M. Meulenhoff, Amsterdam.