Ontmoeting. Jaargang 12

[p. 342]

C. Ouboter
Poëzie van twee oudere tijdgenoten

‘Valscherm’ heeft de dichter H.W.J.M. Keuls zijn laatste bij J.M. Meulenhoff in de Ceder-Reeks verschenen bundel genoemd.

Een gedichtenbundel vraagt minder om een titel dan een roman. Wanneer de titel dan ook nog mysterieus is, werkt hij intrigerend.

Keuls is 76 jaar geworden en is daarmee zowat de nestor van de Nederlandse dichters. Zijn late en vrij kleine roem - zo mis ik hem in Dirk Coster's Nieuwe Geluiden, ook nog in de tweede druk - is ongetwijfeld een gevolg van 's dichters naturel. Zijn toon is weinig opvallend. Daarbij zijn heel wat verzen in deze bundel moeilijk, afgekeerd. Pas na vele malen herlezen heeft zich iets van de zin van enige dezer verzen voor mij ontsloten. Wie noemde de poëzie der experimentelen duister in tegenstelling tot die der ouderen?

De titel ‘Valscherm’ zou kunnen duiden op de laatste, volkomen, overgave die van de mens gevraagd wordt tegenover de dood. Hiermee is dan tot een begrip herleid wat in de werkelijkheid van deze verzen harde, niet te verbrijzelen, kern blijft.

Naast verzen die gevoelens van vereenzaming en berusting, naar mijn smaak wat te gemakkelijk, verwoorden, naast een vers dat mij onoverkomelijk herinnert aan de levensliedjes der kleinkunst van 30 jaar terug (‘De mens die niet meer lacht, / De mens die niet meer schreit, / De mens die niet meer wacht / En niet meer strijdt en lijdt’) zijn er enkele, die ik de Gij-verzen zou willen noemen, die voor mij tegelijk het aantrekkelijke en het raadselachtige van deze woordkunst uitmaken.

De Gij troont steeds in een half of heel duister, waarvan ik soms de toneelmatigheid vermoed soms de echtheid ervaar.

Als de Gij door de aanspraak duidelijk is, zoals in ‘Voor een jonge moeder’, herinnert het gedicht aan een foto uit 1910. De blik van de jonge vrouw rust, naar de eis des tijds, in het ijle, zodat de eerste regels wel moeten luiden:

Gij jonge moeder met verwonderde ogen,
zijt gij al vol ontwaakt of droomt ge nog?

Vanzelfsprekend is dit geen vraag aan de jonge moeder. De vraag loopt parallel met de vage blik van de jonge vrouw. Hoe rhetorisch ze wel is blijkt uit de ook weer vragende slotregels:

Waarnaar verlangt gij? Is het zon of regen?
Het kind gaat spartelen, o kijk naar hem.

[p. 343]

Ook de moeders van die zwaargerokte generatie letten weer en beter op hun kinderen dan dichterlijke mannen.

In dit verband: Van 1916-1922 schreef Buber aan zijn ‘Ich und Du’, verbrak de ban van wat in christelijke familiebladen tot onderschrift droeg ‘eenzaam, met God gemeenzaam’. Maar het licht van dergelijke sterren heeft soms heel lang nodig voor het tot onze planeet doordringt.

'k Weet niet of het toevallig is dat het volgende gedicht aldus begint:

Ik schep mijn eigen nacht waarin ik pleng
Dropp'len van waanzin en vergetelheid,
Een nacht waarin ik niets van liefde meng,
En die geen sterveling is toegewijd.

In elk geval liggen die twee verzen precies in elkaars verlengde.

Het woord eenzaam heeft voor Keuls' generatie een andere klank dan voor de onze. Er schuilt iets mystieks, iets aantrekkelijks in. Een dergelijke tint zie ik ook in de titel van het boek van Prinses Wilhelmina. Het sociale verkeer van onze dagen blijft de dichter vreemd. Hij kleurt het negatief in het vers:

De levenslust verdwijnt aan de loketten
Waar schaamle mensen in de rijen staan,
Een hinkende portier moet erop letten
Dat ieder op zijn beurt zal binnengaan.

In datzelfde vers krijgt het verbond van twee mensen, het niet gedroomde maar werkelijke verbond, een karikaturale gedaante. Buiten, zo zegt het gedicht, verzinkt de dichter in een joelende schare:

Tot eind'lijk klinkt de stem van een heraut:
‘O burgers, hoort de vreugdevolle mare,
De filmster met den bokskampioen getrouwd’.

Dat lijkt dan op een negentiende-eeuwse kermis, een vanity fair. Zodra het menselijke het goddelijke ontmoet wordt het gedicht spookachtig, een ontwikkeling die niets onverwachts heeft:

Nu zijt ge dood, maar morgen wordt gij levend
Tot in de toppen der onzichtbaarheid,
Aan aards gewoel en leeg gerucht ontzwevend
En met een hart van elken last bevrijd.

En vele stemmen, vroeger wederstrevend,

[p. 344]

 

Hebben uw lichten opgang begeleid

 

Waar and'ren duiz'len wordt gij zegen-gevend

 

Uit stilte boven 't zuchten van den tijd.

 

 

 

Zij die u zoeken en niet kunnen vinden

 

Vermoeden uit hun onvervuld bestaan

 

Een verren glans tevoren nooit geweten

 

En horen fluist'ring van geheime winden;

 

Doch wie u vindt heeft reeds zichzelf vergeten,

 

Als in een laatst ontroeren opgegaan.

Een Christus-gedicht, misschien zelfs een Hemelvaart-gedicht. Het goddelijke en menselijke zijn er verenigd. Het spookachtige schuilt in de eerste regels die de dood fixeren en de hemelvaart, het ontzweven, alleen maar aankondigen. Maar wat bovenal spookt: de relatie tot de Eeuwige is zo gedoemd zwevend te blijven. De belofte van de wederkomst ontbreekt. Er is alleen een opgaan in een laatst ontroeren en het zichzelf vergeten heeft aesthetische allure.

Dit spookachtige moet wel blijven bestaan, waar het gij een luchtspiegeling is. Wij danken daaraan het volgende, macabere, gedicht:

Diep in mij zit uw beeld te loeren
En wacht het uur waarin ik zwicht,
Dan rijst hij op naar mijn gezicht
En 'k voel uw vingers mij beroeren.

Ik laat uw armen mij omsnoeren,
Ik buig mij voor uw overwicht,
En telkens weer zit gij te loeren
Tot komt het uur waarin ik zwicht.

De wereld draait op valse toeren,
Ik dwaal door stegen van de plicht
En drink van het besmeurde licht,
En nooit kunt gij mijn hart ontroeren,
O beeld dat zwijgend zit te loeren.

Als ik dit vers, dat Keuls op hoge leeftijd schreef, eens leg naast de beroemde Marienbader Elegie van Goethe, ook een vers uit de ouderdom, dan besef ik opeens de hoge waarde van dit sobere, gekwelde, getuigenis. Hoeveel meer zelfkennis heeft de onbekende Nederlander dan de beroemde Olympiër. Maar, de dichter zal het mij toegeven, wat haalt zelfkennis hier uit. Als kinderen zouden wij mateloos gegriezeld hebben. Als volwassenen doen wij het nog. Tenzij we aan die beklemming ontkomen. Zelfkennis en wijsheid zijn daarvoor niet genoeg.

[p. 345]

Herman van den Bergh heeft in zijn laatste bundel ‘Verstandhouding met de Vijand’ (Querido, Amsterdam 1958) tenminste een welomschreven Gegenüber, meer een hij dan een gij. Hij omschrijft zijn tegenstander, in een motto, ontleend aan een Italiaans dichter aldus: ‘De dood een vijand? / Mogelijk, maar treed met hem in verstandhouding / en ge zult bemerken dat hij de zwakkere is van uw leven.’

Het is misschien hachelijk en niet helemaal billijk, een dergelijk motto al te zwaar te laten wegen. Maar bij het overwegen van deze even moeilijke als belangwekkende poëzie, heeft zich één woord uit titel en motto steeds weer aan mij opgedrongen: verstandhouding. Ondanks zijn verstandelijke inslag staat het handelen, het diplomatiek handelen, in de betekenis van dit woord op de voorgrond. Er zit zelfs iets in van overtroeven. Macht en list zijn in de verstandhouding de beslissende motieven. Verstandhouding brengt in een geheim verbond bijeen wie van huis uit vreemden waren. In dit verbond komt het niet tot een ontmoeting of tot een treffen. De bondgenoten blijven vreemden, misschien zelfs vijanden. Zij zijn overeengekomen, elkaar in het uiterste voorbij te schieten, te overtreffen. Soms heeft het ernstige spel dat zo ontstaat iets van de kunst van het schermen. Streng zijn de regels. De benaming die de dichter aan de twee groepen gedichten in zijn bundel gegeven heeft wijst er al op: Wachtwoorden en Essentieel. Zoals bij het schermen is het voorbijschieten, het toesteken (de vakterm ken ik niet) werk van een flitsend ogenblik. Het is uitnemend te volgen in het gedicht ‘Voor een Venster’, waarin de dichter kinderen 's morgens aan zijn raam voorbij ziet gaan:

Vroeg in de morgen keek ik uit
keek door het blauwe venster uit
en kinderen zag ik voorbijgaan

Een uur later waren het mensen
een uur daarna bevende ouden

wat ouderen zij gauw dacht ik
en ik die elk moment verjong!

De laatste regel brengt het voorbijschieten. Heel vluchtig, heel speels, bij wijze van oefening. Nu zou dit op grootspraak kunnen lijken. Ouderen hebben dat wel meer, op die abrupte manier, zo ongemotiveerd... Maar laten wij dit merkwaardige gedicht nog even volgen:

Voor niets en nog eens niets
blazen de ganzen
op hun citroenen trompetten

[p. 346]

 

Een kinderlijke aap kijkt me aan

 

wil hij iets zeggen

 

dat hij al vergeten is?

 

 

 

Een tuin vol vergeelde bladeren

 

nooit zag ik zoveel groene

 

op de takken van de lente

Werkelijk, dit is meer. Hier schuiven zomaar jeugd en ouderdom in elkaar. Niet bij wijze van truc. Dit is een visie, een visioen. 't Heeft ook niet meer het spookachtige van Keuls' Gij-verzen. 't Visioen verschuift:

Wat later gingen zij weer voorbij
kinderen in hun dwaasheid van spel
van liefde - maar tegen avond

wisten zij al dat sinds de ochtend
er een dood was in hun leven
en 't was daar achter 't blauw
één lange zwarte spijt

Toen ging de horizon open
voor de langzame doortocht van een ster
op zoek naar een pad van licht

...al het oude weet ik nu achter mij
met ieder moment dat 'k verjong

Het is dus niet de, snel verouderende, jeugd, evenmin de komende ouderdom die gepasseerd is. Dit alles in een, al het oude. En nog zou het grootspraak kunnen lijken, ware niet dit slotcouplet gevolgd:

maar hoe onze harten te houden
onze handen
om te zijn van deze tijd
wanneer het minste ogenblik
het eeuwige in ons bijt?

Wat nog diplomatie of behendigheid of, erger nog woordmagie leek is verdwenen achter de beminnelijke hulpeloosheid van dit laatste couplet. Het martiale ‘bijten’ en dan in onze richting, in ons vlees belicht onbarmhartig eerlijk de goede verstandhouding!

's Dichters hernieuwde jeugd, zoals trouwens reeds zijn vernieuwd dichter-

[p. 347]

schap na decennia zwijgen, blijft ons evenwel boeien, intrigeren. Het slotcouplet van het prachtige vers ‘De Glazen’, in aanloop een jeugdherinnering, laat ik hier afdrukken, omdat het voor onze speurtocht van belang kan zijn. Tenslotte zoeken ook de lezers van uw gedichten een pad van licht...

omdat ik één ben van die van de toekomst
die denken kunnen aan
een glans die als nieuw wasdoek hen verbaast
zonder de minste trilling:
omdat thans een uit pijn veroverd licht
thans een verjongde jeugd
die elk moment in brandende glorie zet
van gister me heeft ontheven en van morgen
- een vuur dat niet geschapen schijnt -
omdat ik weet dat ik geworden ben
mijn vader en mijn eigen kind
in ieder punt van komende eeuwigheid.

De greep is groots. De trilling die het kind nog gekend heeft - het eerste couplet, dat ik helaas niet citeren kan, zie blz. 12 - is in het denken van de volwassene, ook al is het nog maar toekomstmuziek, overwonnen. Het triomferend leven slaat steeds wijder kringen, zodat de mens naar verleden en toekomst, naar zijn vader en zijn kind groeit, daarmee vergroeit, en dat is eeuwigheid. Vergoddelijking? Misschien is 't woord te ouderwets en daarom ongepast. Ik voel mij in de buurt van sommige romantische idealen. Iets van solipsisme zweeft me voor de geest. Zelfcreatie. Het woordje schijnt - een vuur dat niet geschapen schijnt - zou nog een laatste reserve kunnen betekenen. In elk geval lijkt me de vraag op haar plaats, waarheen onze huidige klemtoon op de creativiteit ons zou kunnen leiden. 'k Zou Van den Bergh onrecht doen, als ik de tegenkant vergat. Er zijn gedichten die van niets dan ontbinding spreken: maar waarom waarom / heeft men mij vrijgelaten / tot valstrik tot beproeving? / het is nog donker / maar 't alfabet van de gesteenten / gaat niet meer op / ik loop in laarzen van angst / of is er scherper kwelling / dan uit de wil van àndren / vrij te zijn?

't Zou vrij gemakkelijk zijn, beide uitersten naast elkaar te plaatsen, hen causaal te verbinden en na een korte bestraffende preek zelf weg te hinken. Alsof het ons slechts als toeschouwer en niet als meegetroffene aanging.

Er is een ander gedicht dat als zovele gedichten me in een enkel couplet aanspreekt. 't Werkt voor mij als een boemerang:

De waarheid ligt gestrekt
op een bed van verachting

[p. 348]

 

zonder laken of dek

 

Elk loopt er over heen.

Daar is dus geen uitzondering. Boven het gedicht staat ‘Als Adam’. Ja, maar er zijn er, volgens de Schrift, Nieuwe Testament, twee. Geen gedichten putten hem uit, de tweede dan.

Ik ben met Keuls begonnen en ditmaal wil ik met Van den Bergh ophouden. Hoe verschillend ook, zij vullen samen één maat en doen die overlopen.

't Is moeilijk hen beiden op één noemer te brengen. Zij zijn leden van elkaar opvolgende generaties en die lagen 40, 50 jaar geleden nog een flink stuk uit elkaar. Keuls is vaak duister en wazig. Van den Bergh duister en hard, scherp.

Iets hebben ze gemeen. Dat is hun verhouding tot de Gij. Ook Van den Bergh die principieel voor de hij gekozen heeft - met wie hij een verstandhouding heeft - staat tot de gij in niet meer dan een zakelijke relatie.

Er is een gedicht dat nog aan de twintiger jaren, aan de jonge Marsman, herinnert:

Iedre tong verwekt vuur
iedere naam sticht brand.
Hier is je gezicht je hand
wít wit van 't frisse uur.
Stuur je stem door mij heen
aangewaaid op de wind
als alles zijn naam hervindt
zijn wij niet meer alleen.

'k Geloof dat de stem nooit genivelleerd kan of mag worden tot het niveau van de natuurkrachten. Evenmin geloof ik dat men zelf zijn naam hervinden kan.

Dat deed men in Hellas, waaraan een van de mooiste gedichten uit deze bundel gewijd is - ik citeer het niet, men kope de bundel - een lied van ijdele waan.