Ontmoeting. Jaargang 12

[p. 4]

J.E. Niemeijer
Charles

Ik herinner me niet, dat we ooit zo'n laaiend jaargetijde hebben gehad. Na een kil, winderig en regenachtig voorjaar zette begin juni de zomer in met lange, warme dagen en tot half oktober scheen het alsof we in een subtropisch klimaat leefden. Dag in dag uit was de hemel wolkeloos en slechts enkele malen ontlastte zich een hevig onweer hier of ginder, maar verkoeling bracht dit nauwelijks. De volgende dag scheen opnieuw de zon en van de koelte door de regenval was de avond daarop al weinig meer meer te merken.

Op een enkele voorjaarskermis stonden we nog met een zuurkraam, maar in de zomermaanden loopt dat in het algemeen minder goed en omdat Louise de stank van het wafels en oliebollen bakken juist destijds helemaal niet kon verdragen gingen we op haar aandrang op ijs over, een greep die achteraf bleek onmogelijk gelukkiger te hebben kunnen zijn. Ik slaagde er in voor vijf en twintig gulden een complete ijsbereidingsinstallatie, inclusief driewielerbakfiets voor transport en verkoop, over te nemen van een Italiaan die drie maanden moest opknappen voor één of ander handigheidje met een cheque en die het volgende jaar wel weer zou zien. Een pot witte verf gaf ons nieuwe bedrijf het door allerlei controleurs geëiste aanzien van reinheid en Cyriel, die in die jaren zijn Martha als dikke dame vertoonde, maar die vroeger ook nog een poosje in ijs had gedaan, leerde ons voor tien sigaren, waar we dure bandjes om hadden geschoven, de recepten, die overigens erg eenvoudig waren. Veel viel er trouwens niet aan ijs te leren en bovendien werd in die zomer alles verkocht wat je maar ijs noemde, tot lauwe vanillepap toe.

We bonden de ijscokar achter de salonwagen en reisden zeker zo'n vijftien grote kermissen af. Julia, die toch al negen jaar was, had er geen vrachtje aan. We hebben later nooit meer zo'n merrie gehad.

En de zon bleef maar schijnen en we bleven maar ijs draaien en ijs scheppen voor vijf cent per wafel. Meer dan eens ging er voor vijf en zeventig of honderd gulden per dag om en we pachtten nooit een standplaats want op een ventvergunning van twee kwartjes konden we gaan staan waar we wilden en schoon uitverkopen. We maakten dagen van twaalf uren, van één uur 's middags tot één uur 's nachts en vielen daarna als in bed.

De mensen werden hoe langer hoe gekker. Wie anders zorgde voor kolen en winteropslag aardappelen, kocht nu eerst zijn glas bier. De deugd van de zorgeloosheid werd spontaan en ongedwongen beoefend en de weinige ogenblikken die we nadachten vroegen we ons verwonderd af of we ons werkelijk in ons eigen Nederland bevonden dan wel in Spanje of op de Balkan, waar men zich voor zijn luiheid niet behoeft te schamen en het feestvieren

[p. 5]

onder de blote hemel één der eerste levensbehoeften is. Van duizenden kansels werd, naar men zeide, in die goede dagen veroordeling uitgeroepen over de lichtzinnigheid en uitspattingen der opgroeiende jeugd, maar een ongekende matheid maakte oud en jong, beminde gelovigen en geliefde broeders en zusters, ontoegankelijk voor vermaningen, in welke vorm ook. In het daarop volgende voorjaar moet het geboortecijfer tot ongelofelijke hoogte gestegen zijn.

Al met al waren we half augustus kapot van weelde en we hielden er mee op, net op tijd trouwens, want toen we koud een halve dag op de standplaats voor woonwagens even buiten Uggelo stonden, bracht Louise Charles ter wereld. Ze had een vorstelijke uitzet voor de jongen gekocht en Geneviève, die in die tijd nog trapezewerk deed - ze is pas later met waarzeggen begonnen - heeft haar geholpen, zo handig dat een ervaren vroedvrouw het haar niet verbeterd zou hebben.

Die dagen zullen we niet vergeten. Louise had een overvloed van goede melk, Charles dronk als een pomp. En toen ze er na een paar dagen weer liep en het ons aan niets ontbrak konden we, ook zonder de jenever die Joseph Mühlhause in zijn oude koperen wasketel afstookte en voor drie kwartjes een liter aan de man bracht, wel onophoudelijk zingen. Druk had Joseph het in die dagen overigens ook niet, want er was teveel geld onder de mensen en het was te goed bekend dat hij graag een fles brandspiritus door zijn produkt roerde, iets wat men hem nooit kwalijk had genomen, maar in die dagen deed het hardnekkig sprookje weer opgeld, dat men door brandspiritus te drinken blind kon worden. We waren te veeleisend en kochten in een slijterij. Doordat de dure jenever ook beter smaakte, kwam dronkenschap die zomer in het kamp veel meer voor dan gewoonlijk. Het gebeurde nog al eens, dat de marechaussee opschoning moest komen maken. Twee maal, voor zover ik mij herinner, liep het minder goed af. Frank van Sjane kreeg een mes in zijn long en is er niet weer bovenop gekomen en Lamme Heinrich is eerst sinds die zomer lam, doordat Philip Kwak met een bijl zijn rug bewerkte. Philip kreeg er drie jaar voor en Hilda, die de oorzaak van de vechtpartij was, trouwde toen met Bodde, want ze was haar beide kerels kwijt en ze kon er niet zonder.

Wij moesten er wel een poosje mee ophouden, maar wanneer het niet Louise d'r tijd was geweest hadden we het misschien ook gedaan. Het was tenminste in het woonwagenkamp van Uggelo druk als in de wintermaanden, ofschoon er nog volop te verdienen viel. Maar onze mensen hadden er tot en met genoeg van. Ze verlangden naar rust. Het verging ons als in een lange, strenge winter. Je begint vol moed te schaatsen en rijdt elke dag opnieuw, omdat je maar zo kort van het ijs kunt profiteren. Maar na verloop van zes weken zijn de meesten ermee opgehouden en kunnen geen schaats meer zien.

Voor ons was de geboorte van Charles de aanleiding. Jacob Durieux be-

[p. 6]

weerde dat hij zijn vlooien had verloren aan roodvonk of een andere besmettelijke ziekte en eerst nieuwe moest africhten. De werkelijkheid was dat hij ze had laten springen toen hij dronken was en zich, in de veronderstelling dat hij ze zelf nog wel bij zich zou hebben tot op zijn huid had ontkleed op het balcon van zijn wagen om ze terug te vangen, een handigheidje dat hij, wanneer hij onder invloed was niet klaar speelde. Twee oudgedienden waren in hun spanen dozen blijven zitten, waarschijnlijk ook stomdronken doordat hij ze juist op zijn bovenarm gevoed had, maar met twee vlooien kun je nu eenmaal geen theater exploiteren. Fredericque met de snor had maagklachten, naar hij zei, en kreeg telkens wanneer een degen halfweg zijn slokdarm stak de hik en Alfonso beweerde dat zijn vader gestorven was, hoewel ook zijn moeder zijn vader niet gekend heeft. En zo had iedereen iets, maar de werkelijkheid was, dat de weelde ons naar het hoofd was gestegen.

We hadden een kostelijke tijd, maar toen het plotseling, op twaalf oktober, beestachtig begon te stormen en te regenen, alsof we diep in de herfst zaten - niemand wilde daar aan - werden de meesten gegrepen door een idiote onrust. Ze moesten en zouden nog vlug even een paar jaarmarkten af, omdat ze anders de winter niet door dachten te komen en konden niet wachten tot het weer een beetje barmhartiger zou worden.

De standplaats voor woonwagens in Uggelo heeft altijd een goede naam gehad in onze kringen. Het kamp was een kwartier gaans van de kom van het dorp, op een bosrand. De autochtone bevolking, hunnebedbouwers, spookte er alleen omstreeks middernacht nog rond in vergeestelijkte staat en haar nazaten meden het kamp als een haard van besmettelijke ziekten, afgezien dan van een enkele eenzame jongen in de puberteit, die kort na zonsondergang kwam spioneren in de hoop ongerechtigheden te aanschouwen. We hadden de ruimte en bovendien droeg de rode wethouder die de sociale zaken er bij had ons een zoal niet warm, dan toch tenminste geen koud hart toe. Poffen konden we niet in het dorp. Zolang in de winkeltjes handjecontantje werd verkocht, waarbij de winkelmannen en vrouwen wantrouwend opletten of we niet gapten, werd daar dus aan ons verdiend. En wanneer we nu naar de ambtenaar van de sociale zaken gingen - in die tijd noemden ze hem nog de man van het armbestuur - met de bewering dat we aan de grond zaten, kregen we steevast wat geld ‘om naar onze eigen gemeente te reizen’. Die eigen gemeente was dan de plaats waar we in het bevolkingsregister ingeschreven stonden. De meesten van ons hoorden nergens thuis, maar daar vroeg Uggelo niet naar; wanneer het ons maar kwijt was op een nette manier, wijl er toch niets meer aan ons te verdienen viel, was men daar tevreden.

Het geven van handgeld om onderweg van te leven, om een kapotte wagenas naar de smid te kunnen brengen of om wat benzine te kunnen kopen, was dus gewoonte. Men mag wel zeggen: het was een verkregen recht. We hadden dat geld altijd gehad en we rekenden erop, dat we het altijd zouden

[p. 7]

blijven krijgen wanneer we het vroegen. Iets anders zou het zijn geweest, wanneer we twee maal hadden gevraagd, maar als bij onderlinge afspraak deden we dat in Uggelo praktisch nooit. We gedroegen ons daar doorgaans fatsoenlijk, omdat wij er ook fatsoenlijk behandeld werden. Is het niet begrijpelijk dat onze verontwaardiging algemeen was, toen de oude Keesoom met lege handen terugkwam? Keesom - hij is sinds jaren dood - delirium tremens - was een heel gewoon orgelbaasje. Hij had opgegeven dat de accu's van zijn oude Ford leeg stonden en nog zo het één en ander en dat hij de volgende dag op zijn laatste liters benzine wilde vertrekken naar de nabijgelegen provinciale hoofdplaats, terwijl hij geen cent meer bezat, maar hij werd niet geloofd. Natuurlijk had hij nog geld; dat hadden we allemaal, maar daar ging het niet om. Op het raadhuis in Uggelo wist men immers niet dat hij nog geld had, althans niet met zekerheid. Het was toch evengoed mogelijk dat hij werkelijk platzak was, dat hij honger leed. En toch weigerde men hem het geld waar hij recht op had.

We geloofden Keesoom aanvankelijk nauwelijks. Men verwacht zo'n grofheid niet van Uggelo. Maar toen ook Rooie Alex met de dertien wratten onverrichter zake terugkwam - en hij had geld voor drie dagen levensonderhoud gevraagd - moesten we wel. We voelden ons verraden.

Die avond raakte het kamp niet in rust. We legden nogal eens een kaartje en dronken nog wat, wanneer de duisternis ingevallen was, maar ik bleef maar in de wagen. Tot vreugde van Louise trouwens.

Louise was na de geboorte van Charles een beetje vreemd. Ze probeerde zich op allerhande manieren afzijdig te houden van de anderen, alsof we niet bij hen hoorden. Ze herinnerde mij er aan, dat mijn vader een eerlijke polderjongen was geweest en dat ik zeven jaren school had gegaan en ze had het zelfs enkele malen over wonen in een huis, alsof zij, Louise, die tussen wielen geboren was, ooit ergens zou kunnen vastgroeien. Maar wanneer ze begon over vast werk in een fabriek of in een haven werd ik kriegel en liep de deur uit. Het duurde een poosje voor ik begreep dat het was om Charles, dat wurm. Ze dacht dat ze hem het zwerversbestaan moest besparen, alsof dat harder en slechter is dan het slavenleven van een vast baantje. Ik geloof zelfs dat ze droomde van een wetenschappelijke loopbaan en dacht dat de eerste vereiste daarvoor was, dat wij een verankerd bestaan zouden gaan leiden. En ongelukkigerwijs kon ik haar niet overtuigen van de dwaasheid van haar inzichten, hoe verstandig zij in andere opzichten mocht zijn. Zij die eenmaal in onze leefwijze geworteld zijn gaan kwijnen, wanneer men hen vastzet. Een kwade winter, een paar weken ziekenhuis of een paar maanden zitten zijn door te komen. Maar levenslang een huis is een zware straf voor ons. Achter ieder huis wacht slechts het kerkhof.

Louise zag dat eerst later in, maar toen was ze nog blij wanneer ik 's avonds binnenbleef en me niet met de anderen bemoeide. Ik wil nu niet beweren

[p. 8]

dat ze dacht dat ik boven hen stond, maar de neiging om zichzelf buiten onze gemeenschap te sluiten was toch wel sterk. Er was slechts één zaak waarvoor ze warm liep: die van Charles. Aan hem maakte ze al haar doen en laten ondergeschikt. En dus zat ik die avond bij een kop koffie te prutsen aan een gramofoon, waarmee Louise, Charles op de rug, altijd iets bijverdienen kon wanneer het met ijs afgelopen zou zijn en ik ook anders niets om handen zou hebben. Tegen negen uur kwam ze met een borreltje, van Joseph Mühlhause, want ze was zuinig geworden, en ze begreep wel dat ze me alleen op koffie geen avond thuis zou houden.

Tussen zeven en negen uur begon Charles verscheiden malen verschrikt te brullen door de herrie in het kamp en dan liet ze hem maar weer drinken. Maar het kind werd er niet rustiger op. Louise zelf was door de onrust buiten aangetast en het kind dronk die af met de melk.

Ik weet niet hoe dikwijls ik opgestaan ben, op het punt om me bij de anderen te voegen. Maar het verlangen om mee te doen was telkens iets zwakker dan de vrees voor ellende. Ik kende deze sfeer. Ik wist hoe het buiten toeging. Joseph zou zeer goede zaken doen en wanneer ze hem half om hadden zouden ze naar het dorp trekken. De gevolgen waren dan niet te berekenen. Die avond kreeg mijn solidariteitsgevoel een deuk. Louise en Charles trokken sterker dan de anderen. Ik nam zelfs om tien uur koffie, in plaats van een vierde borrel.

Omstreeks die tijd werd het stil. Het geschreeuw stierf weg en ruim drie kwartier bleef de spanning als een beest om het kamp sluipen. In alle wagens brandde licht, maar alleen de kinderen en oude vrouwen waren achter gebleven. De andere vrouwen zouden stellig naar buiten zijn gekomen zodra de kerels weg waren, maar nu je ook hun stemmen niet hoorde, moesten ze wel meegetrokken zijn.

Om elf uur gebeurde dat waarop ik had zitten wachten.

Brullend en krijsend kwamen ze terug. Vlak bij onze wagen bleef de hele bende staan. Louise had de lamp uitgeblazen. We stonden samen achter de deur. Wat er geschreeuwd werd verstonden we niet. Ze overstemden elkaar. Slechts nu en dan vingen we een geliefd scheldwoord op.

Op zeker moment nam de herrie snel toe in hevigheid. Nog dichter naderden ze onze wagen. Dan hoorden we plotseling paarden trappelen en hijgen. Er klonken schoten, korte, iele, als van een springende fietsband. ‘Terug’, riep een onbekende stem. Er werd toen nog harder geschreeuwd, nu in een andere toonaard. Het krijsen van de vrouwen, die minder gedronken hadden, ging over in gillen.

Dan nog een schot, doffer, zwaarder van klank, gelost van grotere afstand. En daarna werd het weer bijna volslagen stil. Honderden hollende voetstappen verwijderden zich. Een paard hinnikte angstig. Er vloekte iemand. Vlak achter de wagen klonk gekreun.

Louise greep naar de grendel. Ik sloeg haar over de handen maar ze deed

[p. 9]

een woedende schop in mijn richting en vloog het trapje af, voor ik haar had kunnen terughouden. Toen holde ik haar na, niet wetend waarom.

De wachtmeester hing nog met één voet in de stijgbeugel. Terwijl ik de trillende hengst kalmeerde, bevrijdde Louise hem. Twee kwajongens, pas korporaal, kregen eerst later hun benul terug. Ze hielpen, nadat ze de paarden vastgebonden hadden, hun chef onze wagen binnendragen op een matras die ik intussen naar buiten had gesleept. De kogel was midden in zijn borst geslagen. Hij moet op slag dood zijn geweest.

Later hoorden we hoe ze naar het raadhuis waren getogen en vandaar naar het huis van het burgemeestertje dat al in bed lag. Hij moet in huisjas en pyjama op de stoep zijn verschenen om de bende toe te spreken, maar gauw weer binnen zijn geweest, toen behalve modderkluiten en drek ook een brandende krant de hal in vloog. Intussen had zijn vrouw natuurlijk de marechaussee al gebeld. Maar nog vóór die verscheen hadden ze het begrepen en waren ze teruggetrokken op het kamp. Bijna thuis waren ze door de wachtmeester en zijn korporaals ingehaald.

Allard had een Mausergeweer. Hij stroopte wel herten. Hij heeft drie maanden in voorarrest gezeten en is daarna vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs. Er waren geen getuigen. De eensgezindheid was toen nog heel sterk. Louise en ik hadden er buiten gestaan. En toch deed het ons wat. Louise heeft gehuild en ik heb niet te veel gezegd. Die avond niet en de volgende dag evenmin. Misschien voelden wij ons ook schuldig. Er bestaat zeker zoiets als een gezamenlijke schuld.

Die volgende dag is Charles gedoopt. Het was voor ons beiden de eerste maal dat we in een kerk kwamen. Maar Louise stond er eensklaps op en ik wilde haar niet weigeren. ‘We moeten hem christelijk opvoeden’, zei ze. En daar kon ik ook voor voelen.

Het pastoortje keek een beetje vreemd. Charles was inmiddels al acht weken en dat was wel te zien. Hij vroeg of we katholiek waren en toen we zijn vraag of we gedoopt waren bevestigend beantwoordden lachte hij en maakte geen bezwaren meer. ‘In nomine Patri et Filii et Spiritu Sanctu’, zei hij en behalve Charles kreeg de jongen de naam Benedictus.

Omdat Charles van toen aan katholiek was, zijn we later vaker naar de kerk gegaan, ook toen hij niet meer leefde.

Maar op het raadhuis heb ik zijn geboorte maar nooit aangegeven. Het leek me beter dat hij daar zelf later over zou beslissen. Of je in militaire dienst wilt gaan, of niet, is een persoonlijke zaak. Ik wist toen natuurlijk nog niet, dat Charles die leeftijd nooit zou halen.