Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 302]

Brederoo's ‘Moortje’
Ev. Grolle

Reeds als twaalfjarige werd ik door de lectuur van Vader Cats ernstig gewaarschuwd tegen hoeren en hun slimme streken. Wat ik toen nog niet begreep, maar thans terdege besef, is dat onze Cats hiermede een literaire mode van zijn tijd navolgde: het, moraliseren aan de hand van een realistische observatie van zijn wereldje. Goed bekeken een psychologisch handigheidje: door hier en daar een moralistische inlassing of toevoeging kan men zich vrijuit overgeven aan een minutieuze en inspirerende schildering van de ondeugden en hebbelijkheden zijner dagen, zonder door de preciezeren op de vingers getikt te worden.

Van hetzelfde recept heeft ook Gerbrand Adriaensz Brederode zich bediend, toen hij met zijn ‘Moortje’ Terentii ‘Eunuchum’ navolgde.

Hij zou het zelfs in het vrije Amsterdam van 1615 wel uit zijn hoofd gelaten hebben de ‘Eunuchus’ voor een beschaafd publiek onversneden op de planken te brengen, maar nu met wat moraliserende tussenvoegsels is het hem wonder wel gelukt. Ja, en het lukt hem heden ten dage nog, want volle zalen hebben zijn ‘Moortje’, gerepresenteerd als dè Nederlandse toneelmanifestatie op het Holland Festival 1957, zonder enige reserve toegejuicht, terwijl er toch ronduit ‘vieze’ woorden over het toneel rolden en beslist obscene zaken werden beschreven en zonder meer onwelvoegelijke tafereeltjes werden uitgebeeld. Een bewijs te meer, dat het Victoriaanse tijdperk nu echt wel tot het verleden begint te geraken. Men kan tegenwoordig, wat dit betreft, weer tegen een stootje. En ook een bewijs te meer, dat het er, ook heden nog, maar op aan komt, hoe men iets opdient.

Het is overigens een vreemde manier, waarop Brederoo met het geesteskind van de door hem zo hoogvereerde Kartagynenscher dichter Terentius is omgesprongen. Hijzelf beseft dit wellicht beter dan iemand anders en ziet zich daarom gedrongen zijn in 1615 voor het eerst door de Oude Amstelredamsche Kamer opgevoerde en in 1617 voor het eerst in druk verschenen ‘Moortje’ van een reden aan de Latijnsche-Geleerde te voorzien. Hij spreekt hierin de Eerwaerdighe, hooggheachte Meesteren der wijdtberoemde Latijnscher Tale met veel reverentie aan. Hij moet toegeven, dat hij maar een slechte Amstelredammer is, wien maar een weynich kints-School-frans in 't hooft rammelde en hij is bang, dat de geleerden hem voor een Moordenaar zullen aanzien, waarom hij hun barmhartigheid inroept, want als hij Terentius' Eunuchus vermoord heeft, dan heeft hij dit toch uit liefde en uit onwetendheid gedaan. Uit liefde: omdat hij zoveel voortreffelijks van Terentius gehoord heeft, dat hij hem graag bij het gewone volk bekend wil maken en uit onwetendheid, omdat hem natuurlijk de wijsheid van de Latijnse geleerden ontbreekt en hij zijn bron heeft moeten zoeken bij de Fransman Jean Bourlier, die in 1566 de zes blijspelen van Terentius in het Frans vertaalde en deed drukken in Antwerpen bij

[p. 303]

Jan Waesberghe. Van die Bourlier veronderstelt Brederoo ondertussen, dat hij Terentius ook niet altijd heeft begrepen...

Zo dan heeft Brederode als Leeckebroeder syn onwetende handen in het sinrijcke deegh van dien scherpsinnighen man (Terentius) ghesteken en dat op sijn Hollants gekneet en na de mont van sijn soetmondige medeburgers ghebackt.

Deze voorrede is een staaltje hoe men op een handige manier zijn eigen straatje schoon kan vegen. Naar de mode van de tijd wil Brederoo niet achterblijven om ook eens een beroemde Latijnse dichter na te volgen. Hem ontbreekt echter niet alleen de nodige kennis, maar men moet hem er ook van verdenken dat hij helemaal niet het plan had een serieuze bewerking te geven van een illuster voorbeeld, maar een echt Amsterdams stuk op de planken te brengen daarbij de Eunuchus slechts als kapstok gebruikende. Om zich van te voren te vrijwaren tegen de betweterige kritiek van de Latinisten zijner dagen smeert hij hun in de proloog zoveel honing om de mond, dat zij zijn ‘Moortje’ bij voorbaat reeds met welwillendheid tegemoet treden. Gedachtig aan het aloude: wie niet sterk is, moet slim zijn, is Brederoo uitermate slim geweest.

Dat licht hij ook nog eens toe in zijn aan het stuk toegevoegd overzicht van de inhoudt van 't spel van de Moer, waarin hij zijn Sinnelijcke lesers en hongerige leserinnetjes uiteenzet hoe het spelletje dat zij gaan zien over eenighe hondert Jaren gemaackt is by den geestigen Kartagynenscher Terentius, die het selvige doen den name van Eunuchus gegeven heeft, vermidts het meest speelde op een persoon die Vrouw noch Man en was, die daer ten landen veeltyts wierden gebruyekt voor Kamerlingen en bewaarders van weeldige dartele Princessen en Vorstinnen: maar also die slach van menschen hier so seer niet en zyn bekent, heeft Bredero dien vrymoedelijck verandert in een Moor en omdat zijn lantsluyden heel luttel gemengschap en ghemeynschap hadden met de verouwderde steden, zeden en sinnelyckheden der uytheemscher volckeren, heeft hij het zijn medeburghers en nagebuuren ten goede verschickt en ghestelt oft hier in Nederlandt waer ghebeurt. Zo maakt hij van de Moor een Moortje en werd Katrijntjen een Haags dochtertje, dat in de tijd dat Nederlant het meest was vernedert door der Spaanschen hooghmoedt in handen van een Spangiaert in Spangien was geraakt. Na veel wederwaardigheden is het Haagse dochtertje in Amsterdam terecht gekomen en nu kan het wel zeer Amsterdamse spel van het Moortje een aanvang nemen.

Het is een vrolijk gezelschap, waarin Bredero Katrijntje brengt: het huis van Moy-Aal, een snol, de vriendin van Ritsart, een Iongeligh, maar tegelijk ook de boel van kapitein Roemer, een oude snoever, in wie men nog Terentius' miles gloriosus kan herkennen.

Roemer heeft Katrijntje gered van een Spaans schip en haar Moy-Aal ten geschenke gegeven, die het dochtertje later herkent als het vroegere pleegdochtertje van haar moeder. Ritsart wil in vrijgevigheid niet achter-

[p. 304]

Lies Franken als het Haagse dochtertje Katrijntje en Hans Kaart als de panlicker Kackerlack in Brederoo's ‘Moortje’, de toneelmanifestatie van het Holland Festival 1957.

[p. 305]

blijven en geeft Moy-Aal een oude Moris ten geschenke. Ritsarts broeder Writsart heeft echter Katrijntje gezien en is smoorverliefd op haar geworden. De oude Koenraat, de makelaar van Lammert, de vader van Ritsart en Writsart, doet de laatste het plan aan de hand, als morin vermomd in Moy-Aals huis Katrijntje te gaan bewaken, hetgeen betekent de kat op het spek te binden, want de heetgebakerde Writsart aarzelt niet het kind onmiddellijk te verkrachten.

Het loopt alles echter goed af: Writsart krijgt Katrijntje, Ritsart zijn Moy-Aal, die heus goed van inborst is en kapitein Roemer, de snoever, mag alles betalen. Twee onmisbare figuren in dit spel weten deze zaken zo wonderwel in het reine te brengen. Dat zijn de reeds eerder genoemde slimme oude Koenraat en de zeer handige panlicker Kackerlack, die in dienst is van kapitein Roemer.

Met deze lieden laat Bredero de Amsterdamse straat op het toneel herleven.

Zijn tijdgenoten moeten van al deze tafereeltjes ontzaggelijk genoten hebben, de eerwaerdighe hooggeachte Latijnse geleerden incluis.

Nu, na drie en een halve eeuw hebben wij er ook van kunnen genieten. Men moest natuurlijk wel enig verstand hebben van oud-Amsterdam, want de taal van Brederoo is de onvervalste platte volkstaal, zodat Amsterdammers pur sang bij dit hergenieten een prae hadden bij de niet-Amsterdammers en degenen, die opgegroeid zijn bij Jan ter Gouw en Wagenaar weer beter beslagen ten ijs kwamen, dan degenen die zich nimmer in Amstels oudheid hadden verdiept.

Toch heeft het publiek over het algemeen het stuk wel kunnen volgen, hoewel menigeen bij het verstaan van de tekst op menig punt een steek heeft moeten laten vallen. Dat de voorstelling echter nog dit effect heeft kunnen sorteren, ligt voor een niet gering gedeelte aan de tekstvastheid der uitgelezen acteurs. Zij spraken dit oude Amsterdams met een flair of het hun dagelijks werk was.

Toen voor het eerst het doek opging voor deze toneelmanifestatie, doemden als een verrassing de silhouetten van drie oude Amsterdamse torens op. Naar ik meen, waren het de Zuiderkerktoren, de Munttoren en het torentje van het oude Amsterdamse stadhuis. Toen de lichten verder aangingen zag men het huis van Moy-Aal met een typisch halsgeveltje gedateerd anno 1615, gelegen aan een oude Amsterdamse sluis, waar twee boogbruggen haaks op elkander stonden.

De verrassing van de avond echter was, dat regisseur Ton Lutz zeer handig gebruik had gemaakt van de wintertijd, waarin het stuk heet te spelen, zodat hij het water in de gracht kon laten bevriezen en de spelers zich zowel op de bruggen en de straat konden bewegen als op het ijs.

Dit boven-over en onder-langs heeft in niet geringe mate bijgedragen aan de beweeglijkheid van het geheel. De acteurs konden nu langs een machtig groot aantal wegen op en afgaan en geen vierkante meter van het toneel bleef onbenut.

[p. 306]

Nicolaas Wijnberg had dit zeer vernuftige en smaakvolle decor ontworpen en ook de kostuums waren aan zijn inventie ontsproten. Prachtige kostuums, waarop men maar één aanmerking kon maken, nl. dat zij kennelijk niet op de winterkou berekend waren. Maar bij toneel moet men op zulke dingen niet teveel letten. Bij goed toneel vergeet men zelfs zo iets.

Trouwens er is nog een veel doeltreffender aanmerking te maken. Het decor is, zoals gezegd, gedateerd op 1615, het jaar waarin voor de eerste maal ‘Moortje’ werd gespeeld, maar dit is niet in overeenstemming met de datering, die het stuk zelf aangeeft. Een rekenmeester heeft uitgerekend, dat volgens het stuk de handeling zich moet hebben afgespeeld in 1577... Immers Moy-Aal vertelt ergens, dat Katrijntje zowat een jaar of zes oud was, toen de Prins van Oranje niet veel edellieden moest uitwijken, - dat was in 1567. Nu is Katrijntje omtrent zes- of achttien jaren, dus tien à twaalf jaar na 1567; m.a.w. de handeling speelt zich af omstreeks 1577.

Maar ja, toen bestond de Zuiderkerktoren nog niet, welke uit 1614 dateert en waarvan het carillon in deze voorstelling bespeeld werd door mr. Romke de Waard.

Hoe dit alles ook zij, dit neemt niet weg, dat deze opvoering van ‘Moortje’ werkelijk de toneelmanifestatie van het Holland Festival 1957 is geworden. Van de schouderen opwaarts ver uitstekend boven het buitenlandse toneel, dat ons ditmaal werd voorgezet. Een opvoering als van Goldoni's ‘Knecht van twee meesters’ door het Piccolo Teatro della Citta di Milano mag zeker een evenement genoemd worden en dit mag ook het optreden van de Griekse voordrachtskunstenares Elsa Verghis heten, die in modern Grieks fragmenten speelde uit de klassieke Griekse tragedies. Zelfs mag Inonesco's anti-toneel, opgevoerd door de Studio des Champs Elysées, in zekere zin de naam van ‘gebeurtenis’ nog dragen (met de wens erbij, dat het toekomstige toneel nimmer tot een Ionesco'tje moge degraderen), maar wat het Wiener Burgtheater met Von Hofmannthals ‘Der Unbestechliche’ bracht hoort bepaald op internationaal niveau niet thuis. Daarvoor was het te onbenullig.

Nee, Brederoo's ‘Moortje’ stond onbedreigd bovenaan en dit werd het in niet geringe mate door de bijdrage van één persoon, wiens naam de laatste tijd op veler lippen was: Hans Kaart. Hij presenteerde een Kackerlackfiguur, als er op het Nederlands toneel maar zelden te zien valt. Deze toneelmanifestatie was zonder de anderen tekort te doen: de manifestatie van Kackerlack.

Gerbrand Adriaenszoon is gestorven den 23 Augusti 1618 op de ure zijnder gheboorten tusschen 9 ende 10 uren voor middaghs; quam ter werelt 1585, den 16 Maart, ligt begraven in der Heyligher Stede; Godt gheeft hem tewighe leven. Amen, - aldus schreef zijn vader op het schutblad van zijn exemplaar van Titus Livius' ‘Roomse Historiën’, nadat zijn zoon 33 jaar oud bij een schaatstocht door het ijs was gezakt en aan de gevolgen daarvan was overleden. Pas drie-en-dertig jaar oud! O, als deze Nederlander

[p. 307]

langer had mogen leven, zou hij dan niet onze voornaamste toneeldichter geworden zijn? Zijn ‘Moortje’ was een veelbelovend teken. Dramatisch bijzonder slecht van bouw, met een verhaal waaraan hijzelf maar bitter weinig waarde hechtte, maar niettemin met een reeks van tafereeltjes, zo fabelachtig boeiend, dat men werkelijk moet getuigen: hier is het leven zelf meesterlijk betrapt.

Terecht heeft het Holland Festival hem aan de vergetelheid ontrukt.