Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 272]

Breedvelds verrekte pols
M. Beinema

Breedvelds ‘Hall en Hefferley’ * was een verrassing, zijn ‘Meneer Severijnen^*) juist daardoor een teleurstelling.

‘Hall en Hefferley’ handelt grotendeels over de katholieke Hall, de schijnbare hoofdfiguur, die vroeger in de oorlog, ten koste van een hem nog steeds kwellende hersenverwonding, het leven redde van Hefferley. Hefferley is nu politie-inspecteur, Hall personeelschef bij de industrieel Malcorde. Deze Malcorde huwt met de veel jongere Margaret Grise, die toenadering zoekt tot Hall; uiteindelijk tevergeefs; dan brengt zij haar man er toe Hall te ontslaan. Na een lange lijdensweg vermoordt Hall Malcorde; opgejaagd door de politie zou hij zelfmoord gepleegd hebben om de strop te ontgaan, als Hefferley het niet had verhinderd door hem, een seconde voor het begaan van deze doodzonde, neer te schieten.

Het verhaal is boeiend verteld, maar dat was niet het verrassende: Nederland kent genoeg schrijvers voor wie de kwalifikatie ‘een goed verteller’ slechts het verguldsel is van de bittere pillen der kritiek. Het verrassende gold het ‘open’ zijn van deze christelijke roman,¹⁾ hier werden niet de diepste problemen van ons menselijk bestaan, die aangaande Gods leiding en onze verantwoordelijkheid, ontweken of schematisch beantwoord; het einde was niet, als het kindersnoepgoed, wit-zwart in bekering van de een, verharding van de ander. Want aan het slot is Hefferley nog heiden. En Hall nog christen? De vragen blijven. Is het Gods leiding dat de eigenlijke hoofdpersoon Hefferley, Hall in het hart schietend, zichzelf in de ziel heeft geraakt, zoals pastoor Ingwood zegt; dat hij na gaat denken over zin en wezen van zijn leven? Zijn Malcombe en Margaret offers voor Hefferley's heil? Is die ene man het door God gestelde middelpunt, ook van Halls ellende, van zijn dood, van de smart van zijn gezin? En in hoeverre was Hall nog verantwoordelijk voor zijn daad van moord en zijn intentie van zelfmoord, gezien het onrechtvaardige ontslag en de gedeeltelijk ontoerekenbaar makende hersenkwaal?

Verschillende critici hebben i.v.m. deze roman de namen genoemd van Mauriac en Greene; weliswaar moet worden toegegeven dat qua compositie en vooral qua taalbehandeling dergelijke vergelijkingen vleiend tot belachelijk zijn, maar toch is hier de kern van Mauriacs en Greenes zaak aanwezig: de ‘open-heid’ van deze roman, het niet ‘sluiten’ in een geforceerde, menselijke oplossing.

Want wie niet uit wenst te gaan van de stelling, dat de christelijke roman per se minderwaardig moet zijn ten opzichte van de niet-christelijke roman, moet dit ‘open’ karakter wel beschouwen als een van de voornaamste eisen die tegenwoordig gesteld dienen te worden. En dit niet als onaanvaardbare concessie aan het moderne levensgevoel, want dit

*) Beide uitgegeven door: De Fontein, Utrecht.

1) vgl. het uitnemende artikel van ds. S.J. Popma in ‘Trouw’ van 4 augustus 1956.

[p. 273]

open houden van de vraag is geen ontkenning van het bestaan van een antwoord: het kan ook zijn - en in het christelijk denken is het dat - een eerbied voor het Antwoord, dat we nog slechts ten dele kennen. Zo kan de uitspraak van een niet-christelijk existentialist als Heidegger ‘das Fragen ist die Frömmigkeit des Denkens’ ook de onze zijn.²⁾

Vóór de oorlog hebben twee romanciers aan deze eis van ‘openheid’ voldaan en ze schreven daarmee de beste christelijke romans van die jaren, die vanzelfsprekend in eigen kring niet als zodanig gewaardeerd werden: C. Rijnsdorp met ‘Eldert Holier’ en H.M. van Randwijk met ‘Een zoon begraaft zijn vader’.

Breedveld was voor mij de eerste die zich na de oorlog bij dit tweetal voegde.

Vandaar de teleurstelling dat hij, blijkens ‘Meneer Severijnen’ te hoog gegrepen heeft en met ‘Hall en Hefferley’ daarbij een verrekte pols heeft opgelopen. Want daar is deze laatste roman mee geschreven: stroeve taal, schiftige, caricaturale figuren. De belevenissen van dit haastig levend schoolhoofd in een langzaam voortbestaand dorp zijn onwerkelijk; zijn vrouw mist alle dimensies - een onmogelijke vrouw dus - en de verhouding tussen deze twee is op de critieke momenten beschreven met dat gemis aan psychologisch inzicht, dat men alleen maar verkrijgt door een teveel aan theoretische kennis.

Zo heeft Breedveld zich dan weer gevoegd in het gilde waar hij uit voortkwam: dat der ‘goede vertellers’.

Deze terugval vestigt eens temeer onze aandacht op het lage peil van de Nederlandse³⁾ christelijke roman. Veel vragen komen daarbij op.

Waarom zijn alle grote Nederlandse romanschrijvers niet-christelijk of onchristelijk geweest(!)?

Waarom heeft het buitenland wel christelijke romanciers van formaat? In hoeverre bestaat er hier verband tussen de schrijver en de gemeenschap waarvoor en van waaruit hij schrijft?⁴⁾

Of is het toeval, dat in Frankrijk (Mauriac) de Katholieke kerk wel uiterlijk in verval is, maar een levenwekkende Théologie nouvelle bezit, terwijl zij bij het volk onder schijn van tegendeel diep geworteld is?

Is het ook toeval, dat in Engeland (Graham Greene) de Katholieke kerk een expansieve minderheid vormt tegenover een doodse staatskerk? En dat in Noord-Nederland en Vlaanderen, waar de kerken in getal en organisatie gezond zijn vergeleken met het buitenland, de christelijke roman juist in verval is?

Indien het hier gesuggereerde verband in enig opzicht bestaat is er hoop, want er komen steeds meer tekenen die wijzen op een herleving in de gemeenschap, waar de christelijke kunstenaar deel van uit maakt, op een vernieuwing van kerk en theologie.⁵⁾

2) vgl. prof. dr. L.J. van Holk: Wat betekent Heideggers uitspraak ‘Das Fragen ist die Frömmigkeit des Denkens’? (Ned. Theol. Tijdschrift dec. 1956, 119 e.v.).

3) Nederlands hier en verder in de betekenis van Groot-Nederlands, behorende tot het Nederlandse taalgebied.

4) natuurlijk blijft de kunstenaar individu, maar even zeker heeft de gemeenschap een bepaalde invloed, die naar gelang van de aard der kunst sterker of zwakker zal zijn.

5) allerwegen is een terugkeer te bespeuren tot de bronnen en een niet meer bang zijn voor vragen, waarop wij (nog) niet, maar God wel het antwoord weet (weten). In de protestantse kerken uit zich dat in het veld winnen van de oecumenische gedachte; in de herwaardering van de liturgie, van de kerkvaders (prof. dr. A.D.R. Polmans Augustinusstudiën), van de eerste reformatoren (het proefschrift van de gereformeerde dr. J.J. Bakker: Coram Deo. Bijdrage tot het onderzoek naar de structuur van Luthers theologie). In de katholieke kerk zien we een herwaardering van de Bijbel en van de leek, getuige de toenemende invloed van de ‘Théologie nouvelle’ (in de publicaties van Schoonenberg, Grossouw, van der Weij e.a.); getuige ook het bestaan van tijdschriften als ‘De Nieuwe Eeuw’ en vooral ‘Ter Elfder Ure’.