Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 226]

De klassieke waarde van het woord
Ev. Grolle

Stel u voor, als het doek opgaat: twee Griekse helden Orestes ter ene, Pylades ter andere zijde vastgeketend elk aan een rotsblok in een akelig gevangenishol onder de Artemistempel in Taurië, het land van de barbaarse koning Thoas. Als na twee en een half uur het doek weer valt, zijn de Grieken zojuist losgelaten om dit duister hol te verlaten op weg naar de Griekse vrijheid. En al die tijd daartussen in niets anders dan een welhaast eindeloos gesprek tussen deze twee en Agamemnons dochter Iphigeneia, die als priesteres van Artemis tot opdracht heeft aan land gekomen Grieken te wijden voor de offering op het altaar der godin. Een gesprek, dat slechts even onderbroken wordt door de komst van koning Thoas, die eens komt zien aan welk menselijk wild het wrede offer nu voltrokken zal worden.

Kan zo'n lang gesprek en niets anders dan gesprek nog een toneelstuk genoemd worden, terwijl er onder invloed van het naturalisme nog steeds geroepen wordt om meer handeling op het toneel?

Voor degenen, die Max Croisets toneelspel ‘De Medeplichtigen’ in een zeer verantwoorde regie van Luc. Lutz door de Haagsche Comedie hebben zien opvoeren, is dit geen vraag meer. Hier is waarlijk de klassieke waarde van het woord opnieuw ontdekt en is opnieuw begrepen, dat het toneel bij uitstek de plaats is, waar woorden daden worden. Een gedachtearme tijd heeft gemeend, dat het woord bij een handeling moet worden achtergesteld, maar in dit stuk zijn het juist de woorden, die meer verrichten dan een handeling ooit bereiken kan. Zij brengen een innerlijk gebeuren aan het licht. In en door het gesprek groeien deze mensen, doen zij elkaar en zichzelf ontdekken, zien zij eerst recht de daden, die zij in het verleden deden en dringen zij door tot hun onmacht in het heden, dringen zij door tot wat zij gedrieën gemeen hebben: de schuld, een elk op zijn wijze.

Hier vertolken woorden een innerlijk gebeuren en een innerlijk gebeuren is, als men er begrip voor heeft gekregen, intrigerender dan welke uiterlijke handeling ook; dramatischer dan enig kijkspel, althans, wanneer een auteur met woorden schouwen laat en hierin is Max Croiset voortreffelijk geslaagd. Hij heeft zich met dit stuk aan het hoofd geplaatst van de hedendaagse Nederlandse toneelschrijvers.

Toen Luther in 1515 voor de studenten te Wittenberg zijn colleges over de Romeinenbrief ging geven, begon hij deze beroemde ‘Vorlesung über den Römerbrief’ als volgt: ‘Die Summe dieses Briefes ist: zu zerstören, auszurotten und zu vernichten alle Weisheit und Gerechtigkeit des Fleisches...’ Dit stuk van Max Croiset heeft een eender doel... ‘er is geen verontschuldiging voor de mens’.

De jongste oorlog heeft Croiset tot nadenken gebracht over de mense-

[p. 227]

De Medeplichtigen
Haagse Comedie

lijke schuld. Hijzelf is er toen goed doorheen gekomen, maar, zoals hij zegt in zijn inleiding tot dit stuk, hij heeft die jaren slechts gewikt en gewogen en tenslotte maar geduld om zijn leven te rekken. Zou hij, zo vraagt hij zich af, als hij toen voor de keuze was gesteld: vrijheid of marteldood, ook niet een medeplichtige geworden zijn, evenals de Pylades uit de Iphigeneia, die Orestes de raad geeft, zich verliefd voor te doen op de hun nog onbekende priesteres om van haar diensten gebruik te maken teneinde de dure vrijheid te verwerven?

Croiset kiest juist deze Iphigeneia, omdat hij in haar een landverraadster ziet, die eigen landgenoten in dienst van een barbaars koning helpt ombrengen.

Als de triomferende wraak daalt zij de tempeltrap omlaag. Maar, als Orestes haar met tegenzin zijn liefde voorspeelt, ziet zij hem in de ogen en in het offerdier ontwaart zij plotseling de mens. Orestes van zijn kant kan ook niet aan zijn liefde ontkomen. Deze landverraadster, deze misdadigster is een mens, die hij moet beminnen, maar tegelijk weet hij haar niet te mogen beminnen. Hij kan haar ook niet aan Thoas' woede uitleveren, wat het gevolg zal zijn, als Pylades' list gelukt. Dat zou verraad

[p. 228]

zijn en Orestes voelt met de moord op zijn moeder zo'n schuld op zich geladen te hebben, dat er geen nieuwe schuld (het verraad aan de mens Iphigeneia, wie zij ook zij) meer bij kan.

Pylades is de nuchtere, praktische mens. Voor hem geldt slechts het profijt van het ogenblik. Hij kent geen gewetensbezwaren. Hij staat klaar het bevel der goden (hoe mensonterend ook) uit te voeren, maar hij ziet er ook niet tegen op iedere daad te doen, die zijn listig verstand hem ingeeft.

Pylades is de man, die wat misdaad en straf betreft nog rechtlijnig kan denken: wie kwaad doet, kwaad moet ontmoeten. Voor hem zijn dit alles nog kwesties van wit en zwart. Hij heeft zich nog nimmer met de ‘menselijke’ factor ingelaten. Vandaar dat hij zo heerlijk listig het plannetje bedenkt om Orestes liefde te laten veinzen voor Iphigeneia. Zij bereiken dan tweeërlei: hun eigen vrijheid, want Iphigeneia is een vrouw en zal zwak zijn voor wie zij liefheeft, èn de dood van Iphigeneia de landverraadster, want als Thoas zal ontdekken dat zij deze Grieken liet ontvluchten, zal hij haar in blinde woede doden...

Meesterlijk tekent Croiset in deze dialogen rondom schuld en straf, ideaal en verraad, hoe de mens een complex is, een vat vol tegenstrijdigheden, een warreling van gevoelens. Hier is een dramatiek der innerlijke gevoelens aan bod, een epiek der psyche en vooral dit episch element, een verhalen van wat innerlijk broeit en zich ontwikkelt, maakt dit werk èn klassiek èn modern.

Telkens zijn er uitingen, die ons herinneren aan Paulus en die er de tekenen van zijn, dat wij nooit meer over schuld en boete kunnen spreken zonder dat er iets van het Evangelie in meeklinkt.

Croiset wil echter zijn stuk geheel houden binnen de gedachtenkring der oude Grieken, waarin de genade van het Evangelie nog niet is doorgedrongen. Daarom is dit ook een eindeloos gesprek: zonder uitkomst en zonder verzoening.

Zo ziet Croiset het. Men kan zich afvragen of de Grieken uit die dagen het ook zo zagen. Waarschijnlijk was Iphigeneia voor hen alleen een priesteres en was als zodanig iedere handeling van haar sacrosanet: jenseits von Gut und Böse, niet te meten met de maat der menselijke moraal.

Maar goed, men volge Croiset in zijn probleemstelling en dan is het indrukwekkend te bemerken hoe hij dat, wat er in het innerlijk van Orestes, Pylades en Iphigeneia aan de vooravond van de offering moet zijn omgegaan, onder woorden brengt. Orestes is de door de Erinyen vervolgde. In opdracht van Apollo heeft hij indertijd zijn overspelige moeder Klytaimnestra om het leven gebracht. O, als hij haar toen maar niet in de ogen had gezien, want deze ogen laten hem niet meer los, zij vervolgen hem tot waanzinnig-wordens toe. Het is wat anders naar wet en recht de misdaad te bestraffen, dan de misdadiger in de ogen te zien en te ontdekken, dat het een mens is, die men doodt. Een mens van gelijke beweging als wij, met verlangens en idealen, verbittering

[p. 229]

en wrok, liefde en... lafheid. Orestes heeft, toen hij op aanhitsing van Pylades zijn moeder doodde, deze menselijke zijde gezien en daarom kan hij nooit meer loskomen van het schuldgevoel een mens te hebben vermoord.

Iphigeneia is de diep vernederde. Hooghartig daalt zij van de lichte trap van de tempel neer in het duister gevangenishol. Is zij het niet aan wie heel Griekenland een schuld heeft? Indertijd bij Aulis heeft haar vader Agamemnon haar geofferd om wind in de zeilen te krijgen om de krijgstocht naar Troje te beginnen. Voor de eer van het vaderland heeft zij haar schone jonge leven moeten offeren. Als Artemis toen niet voor een wonder had gezorgd en in haar plaats bijtijds een prachtig hert had laten verbloeden, dan zou zij nu reeds lang aan de bittere Hades zijn toevertrouwd. Maar nú leeft zij. In Taurië, in dienst der godin en nu kan zij haar nimmer aflatende wraak koelen op de Grieken, die daar aan land komen.

Wij echter kunnen niet nalaten dit gesprek te laten uitlopen op ons enig Paaslam.

Ook wij kennen het complex der tegenstrijdige gevoelens. Daarom is dit stuk ons zo verwant. Het herinnert ons aan Luthers wondere tegenstrijdigheid (eveneens aan deze Römerbrief ontleend) ‘simul iustus, simul peccator’, - tegelijk een rechtvaardige èn... een zondaar. In onszelf niets dan schuld, maar in Christus een rechtvaardige, want Hij heeft in de misdadiger de mens gezien en voor hem geleden.

Wij zien dan Orestes en Iphigeneia en weten, dat zij in hun schuldbesef genaderd zijn tot de poort der genade; wij zien ook, dat in hen het besef, de begeerte ontwaakt, voor elkander te lijden.

Wij zien echter ook Pylades, die nog zo heerlijk onbekommerd kan geloven in het goed recht van zijn onverbiddelijk rechtsgevoel.

Ons gebed gaat uit voor Pylades en allen, die hem in geestelijke signatuur gelijken, want hij is de medeplichtige, die meent vrij te zijn van schuld, maar schuldig is in het voornaamste: de Liefde.

Dit stuk van Max Croiset heeft ons tot diep nadenken gestemd. Op een vaak adembenemende wijze wordt hier de menselijke schuld onthuld. Niet te verontschuldigen is de mens, ook al weet hij zijn schuld met tal van argumenten te maskeren, te laten schuilgaan achter idealen, achter grote waarden en verheven gedachten; ja, zelfs achter de geboden der goden. Want de mens bedient zich van al dit schone en goede, zelfs van zijn ‘Religion’, zoals Karl Barth ons geleerd heeft, om maar vrijuit te gaan.

Van dit drama van Croiset verbeiden wij met ongeduld een gedrukte uitgave om nog eens na te lezen, wat daar met zoveel vaart en overtuiging op het toneel gesproken is; om nog eens na te gaan en af te wegen, wat er aan rijkdom van gedachte in verborgen ligt, want het is een groots, maar moeilijk stuk.