Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 208]

Rilke en Zweden
Frank Daen

Uit correspondentie met Tora Holmström.

De zomer van 1904, die Rilke in Zweden doorbrengt, is van grote invloed op zijn werk geweest. De warme ontvangst door Ernst Norrlinden, de goede zorgen van mejuffrouw Larsson en de familie Gibson, geven hem rust. De instructieve gesprekken in de kring rond Ellen Key, afgewisseld met de afzondering op het landgoed Borgeby Gård, dit alles bevredigt de behoeften van zijn karakter: omgang met mensen en inkeer in absolute eenzaamheid. Hij vindt zijn evenwicht terug, zoals vroeger in Worpswede.

Hij gaat zich verdiepen in de geschiedenis van het slot Borgeby Gård en leest veel oude oorkonden en familiedocumenten. ‘Er is geen traagheid in mij’, schrijft hij aan zijn vrouw Clara. Zeer waarschijnlijk heeft hij hier de gegevens gevonden voor zijn bekende gedichten ‘der letzte Graf von Brederode entzieht sich türkischer Gefangenschaft’ en ‘Auferstehung’. En het ouderlijk huis van Malte Laurids Brigge is mede door Borgeby Gåard geïnspireerd.

Kort na zijn aankomst maakt hij kennis met Torsten Holmström en diens zuster Tora. Reeds dan schildert Tora niet onverdienstelijk. Het eerste gesprek loopt mis. Zij zijn het oneens over Goethe. Rilke maakt schriftelijk zijn excuses over zijn impertinent gedrag en nodigt haar uit om de Ellen Key-dagen op Borgeby Gård door te brengen. Sindsdien blijft de vriendschap bestaan in een niet overmatige, maar langdurige correspondentie.

Het is niet moeilijk, soms verband te vinden tussen de latere briefwisseling met Tora en Rilke's gedichten, die aan zijn verblijf in Zweden ontleend zijn. Als hij in maart 1907 te Capri de reeds aangehaalde riddergedichten schrijft, zijn de indrukken van Zweden herleefd door enige lange brieven van Tora. Een weerzien te Parijs zal die zomer plaatsvinden:

‘Denn unser Beisammensein in Borgeby und unsere Gespräche/ alles das war wie ein Anteil meiner Erinnerung und nicht wie ein Ganzes./ So können Sie verstehen, wie froh ich bin und dass vieles in mir ist/ was mitklingt und mitspricht, wenn ich Ihnen nun auf Wiedersehen sage.’

Als in later jaren bij Rilke de innerlijke conflicten elkaar steeds sneller opvolgen, ja, hij er niet meer uitkomt en het begonnen werk niet vlotten wil, moet hij met heimwee terugdenken aan de goede maanden in Norrland, waar hij eens zichzelf terugvond. Steeds vraagt hij Tora over haar land te schrijven en uit deze indrukken poogt hij de inspiratie te vernieuwen, die hij zo moeilijk oproepen kan. Deze toon in de correspondentie begint reeds in september 1907, nadat Tora weer in Zweden terug is:

[p. 209]

‘für den Brief gedankt, der am 22. Juni in Hvilan begonnen war und am 3. July auf jenem alten Bauernhofe weitergeschrieben, in dem “man abends, wenn die Arbeit still ist, singend zusammen sitzt.”
Um diese Stelle zu lesen und wiederzulesen suchte ich Ihren Brief manchmal heraus: Sie glauben nicht, wie das für einen klingt, der die Einsamkeit auf sich genommen hat mit all ihrem Glück, mit ihrer schweren Schwere: “wo... man abends, wenn die Arbeit still ist, singend zusammen sitzt...” Wie aus einem Märchen kommt mir das vor und wenn ich es las, so musste ich glauben dass das irgendwo wirklich ist und fühlte mich geborgen in dieser Gewissheit und irgendwie besser aufgehoben als vorher.’

In december spreekt hij voor het eerst over de mogelijkheid van een nieuw bezoek aan Zweden: ‘...Niemand von uns kommt leider nach Schweden diesen Winter.’ Het jaar daarop vraagt hij om een vacantie-adres voor Clara en Ruth:

‘Wüssten Sie eine Stelle, die sich für einen billigen, sehr einfachen und ganz ländlichen Aufenthalt eignet? Sei es ein kleines Seebad, oder ein Bauernhof auf dem man Sommergäste annimmt. (Ich dachte an die Gegend des Kullen) für einige 4-6 Wochen?’

Gedurende de komende jaren kan geen van zijn grote reizen hem bevredigen. Nog steeds gelooft hij dat Zweden het ‘Wunder der Wiederholung’ zal kunnen brengen, dat hij daar zichzelf terugvinden zal. Uit een brief, geschreven tijdens een kuur in Bad Rippoldsau (september 1909) blijkt dit duidelijk:

‘Und wenn ich hernach noch nicht wieder schrieb,... so wär's, wie ich wirklich mit der Versuchung umging, geradenwegs nach Norrland zu fahren (vielleicht hätte sich noch irgend eine Mühlendachstube gefunden?).
Und das begriff ich so gut: die Wasserfälle, die Tag und Nacht mit ihrem grossen Geräusch alles sind, so dass man in sich selber nichts unterscheiden kann: dies gerade hätte mir noth gethan. Und einen Bären draussen, statt des inneren Bären, mit dem ich mich eingelassen habe, ohne ihn zu bewältigen, und der nun dasteht und droht, so dass meiner Kraft nichts übrig blieb, als sich totzustellen’
en ‘Das bleibt, mit der Fahrt nach Norrland für ein anderes Mal. Aber ich glaube, ich komme wirklich bald dort ins Nördlichste Ihrer Heimat: denn ich muss einmal lange auf dem Lande sein und vergessen, dass es anderes giebt als das was vor Allem Vielen und Verwirrenden dawar.’

En Tora Holmström schrijft, schrijft, van haar studie, haar vrienden, haar

[p. 210]

verloving, van haar succes als schilderes, haar reizen naar Finland, Italië en Afrika. Zo treffend als op doek weet zij ook met woorden uit te beelden.

‘Ich bilde mir ein, wenn Sie schreiben, so werd' ich sehen, was Sie erzählen; es wird vor mir stehen näher als dieses und jenes auf meinem Schreibtisch.’

Terug van zijn reis naar Egypte schrijft hij in 1911:

‘Ich bin nun zurück, aber innerlich immer noch in Bewegung, so eine Reise hält vor.
Nun sagen Sie, sind Sie in Norrland diesen Sommer? Wenn ich den Entschluss hätte hinzugehen, in August zum Beispiel, wäre Aussicht dass ich auf so einem grossen Hofe gegen nicht theueren Pensionspreis ein stilles Zimmer fände und alles was dazu nötig ist? Und wäre es ein Hindernis, dass ich die Sprache nicht kann? Oder wo sind sonst Hindernisse und Möglichkeiten?’

Hij heeft nergens gevonden wat hij zocht en steeds de dwingende gedachte dat het in Zweden zal gelukken. Hij heeft de Zweedse dienstregelingen die Tora stuurde een jaarlang op zak. Te Duino bekent hij het:

Bij de brieven bevonden zich ook kleine gekleurde enveloppen met kasteelnamen en lakzegels als stille getuigen van de neo-romantiek.

[p. 211]

‘die schönen blauen Tågtid-Tabellen liegen vor mir: Sehen Sie, die sind überall hin mit mir gegangen, weil ich es innerlich doch fortwährend für denkbar hielt, dass ich mich plötzlich unterwegs finde auf der schönen grossen Karte Ihrer Heimath.’

en dan volgt het postscriptum als een s.o.s.:

‘N.B. Ich brauche Norrland noch sehr, sehr; vielleicht kommts heuer dazu: hoffen wir.’

Maar als zovele andere wordt ook dit plan van Rilke niet verwezenlijkt. Hij kan immers leven van verwachtingen. Wat hij in de vreemde zoekt, zoekt hij in feite in zichzelf, maar zijn geestkracht wordt ondermijnd door een zwakke constitutie. Hij heeft tot zijn ergernis steeds in zich het kleingeestige bezorgd zijn. De verzoening tussen de ‘Freundschaft mit dem Leben und dem grossen Gedicht’ zweeft hem als ideaal voor ogen. Wanneer? Waar? Beloven hem de Zweedse brieven iets?

In februari 1914 schrijft hij:

‘Nun wohnen Sie wieder auf Ihrer Werft und sehen die Schiffe gehen und kommen, ich denke manchmal daran, was das für eine grosse Gegenbewegung in einem hervorrufen muss, so dass man gar nicht in ein kleineres Besorgtsein verfallen könne...’
Und an Ihre Reise nach Åland hab ich oft gedacht, Sie glauben nicht, was Sie mir jedesmal mit solchen Erzählungen für einen starken

[p. 212]

Wind ins Herz blasen, das ist alles immer, als ginge es in gar keiner Zeit vor, sondern nur in der Seele und in der Natur.’
en: ‘Was bin ich selbst auf meinen Reisen, doch immer mit meinem Körper beschäftigt und um ihn besorgt, wie vieles vertrage ich nicht, und soll vegetarisch essen und soll das und darf nicht jenes, - es ist recht eine Schande;
deshalb glaube ich auch noch nicht an meinen Sommer und Herbst 1914 in Norrland, obwohls herrlich wäre und obwohl das sicher schon sehr hilft, wenn Sie glauben, es wäre möglich und es wollen; wenn nicht 1914 so 1915, aber später nicht, denn auf einmal ist man alt und das grossmächtige Leben ist vorüber.’

Dan komt de oorlog. In het najaar 1914 overweegt hij nog in een gesprek met Lou Albert-Lasard om samen naar Zweden te gaan, met de duidelijke bedoeling, te vluchten voor het ‘hereinbrechende Schicksal’. Hoe zeer heeft hij zijn besluiteloosheid betreurd. Drie jaar na de oorlog, als hij zich geestelijk daarvan reeds hersteld heeft, schrijft hij nog vanuit Schloss Berg:

‘dass alle meine Pläne, die für den August 1914 aufgestellt waren, in's Schwanken gerieten - hätt' ichs doch gethan: wär ich doch, im July noch, nach Schoonen gereist und dann weit, weit hinauf in die Einsamkeiten Ihrer stattlichen und gewaltigen Heimat! Wie oft, im Gefängnis der folgenden Jahre, hab ichs bedacht, dass das vielleicht der Ruf gewesen war, der mich retten wollte vor der zu nahen Berührung mit dem, gleich darauf hereinbrechenden Schicksal, - in dem ich ja, Sie werden mich verstehen, von allen jenen Milderungen ausgeschlossen war...’.

Doch thans heeft hij Zweden niet meer nodig. Hij is zijn weg gegaan, maar anders dan hij zich zelf gedacht had en sinds hij zich heeft bevrijd door het voltooien der Duineser Elegien en de Sonnette an Orpheus is hij geen vreemde meer in deze wereld: ‘Hier sein ist herrlich.’

Nu kan hij schrijven: ‘J'ai travaillé, je suis content, j'ai bien, bien, travaillé. Maar zijn dank aan Tora Holmström, die hem moed wist in te spreken in zijn moeilijkste periode, en hun Zweedse vrienden, spreekt hij nog herhaaldelijk uit, zoals in de nieuwjaarsbrief van 1922 vanuit Château Muzôt:

‘Donc: chère Tora Holmström: Merci et une bonne année, bonne et bien valable dans le compte de la vie! Et mes voeux également à tous les vôtres.
Si parmi eux ou parmi vos amis il se trouvent quelquesuns qui, par hasard, se souviennent encore de moi -, dites à eux mes souhaits sincères et parlez à chacun de cet attachement durable que je garde à votre claire et hospitalière patrie!’