Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 183]

Engelse filmcomedies
J. Das

Vrienden, wat vindt u van het volgende mopje? Van een overjarige kater, waaraan niemand iets verkijkt dan degenen, die hem in huis gehad hebben sinds hij vier weken oud was, wordt gezegd: Zijn moeder kwam om in de Blitzkrieg. Bespottelijk, zegt u misschien. Daarmee wilt u dan niet te kennen geven, dat u er zo om moet lachen, maar eer dat u er een beetje verontwaardigd over bent. In Engeland zullen zeker nog mensen leven, wier moeder omkwam in de Blitzkrieg van veertig jaar geleden. Hoewel dit grapje pijnlijk voor hen zou kunnen zijn, zullen ze er zich vermoedelijk niet aan ergeren. De grens van het aanvaardbare in grappen ligt voor Engelsen anders dan voor Nederlanders en sluit het macabere niet uit. De gek met iets steken is vaak een middel om zich tegen dat iets te verdedigen, en zo maakt de Engelsman met innerlijke voldoening grollen over erge dingen; niet alleen over de regering, en de baas, en de vrouw, maar ook over de misdaad, en de oorlog, en de dood. Waar een ander over zou jammeren, daar steekt hij de draak mee. Hij is niet sterk in jammeren, wel in grappen. Humor is een manier om gevoelens te uiten, en heus niet alleen gevoelens van waardering of verrukking. Al kan dat ook - natuurlijk.

In dezelfde film (Touch and Go), waarin het mopje van de verweesde kater voorkomt, zitten een jongen en een meisje samen aan een tafeltje in een cafetaria, reddeloos op elkaar verliefd. De jongen worstelt zichtbaar om zijn geprangd gemoed te luchten en brengt eindelijk met moeite uit: Is het met jou... ook... zó? Het meisje zit heel lang heel stil voor zich uit te kijken, en eindelijk ziet men een haast onmerkbaar knikje. Een Fransman zou dit misschien beschouwen als een bewijs van onvermogen om gevoelens passend uit te drukken. Men kan het ook zien als het maximum, dat meisjesachtige schroom van zulke alles overheersende gevoelens kan laten blijken. Zeker is, dat het minuscule knikje haast ontroerend is en tegelijk heel komisch, een stukje zelfspot van de Engelsen met hun eigen uiterlijke onbewogenheid. Dit treffende en toch parodistische knikje brengt ons tot de ondergrond van de comedie: het meegevoel met typisch menselijke dingen, dat met een zien van de betrekkelijkheden wordt gemengd tot een nooit al te bittere spot. Op dit mengsel zijn geliefde films getrokken als Whisky Galore, de avonturen van in de stormzee geïsoleerde eilandbewoners, die in een tijd van oorlog en rantsoenering zo slecht buiten hun nationale drankje kunnen; of The Maggie, de al even avontuurlijke strijd om het bestaan van een vrachtbootje, dat al lang gesloopt had moeten zijn, maar nu eenmaal de enige bestaansgrond is van zijn kapitein.

Maar al moge dit zich met enig voorbehoud gewonnen geven aan zekere eigenaardigheden stof genoeg voor humor bieden, voor een comedie is het niet voldoende. Het is veelbetekenend, dat ik zoëven tweemaal het woord

[p. 184]

Een scène uit: The Maggie.

avontuurlijk moest gebruiken. Voor een comedie is het nodig, dat met die bespottelijk leuke mensen en dingen iets gebeurt. Onbegrijpelijke, onwaarschijnlijke gebeurtenissen soms, maar tenslotte niet onmogelijk, nietwaar? Er is zoveel onbegrijpelijks, dat toch maar gebeurt! Om niet te spreken van heel gewone dingen, die heel ongewoon blijken - en andersom. In de film The Constant Husband vindt de man, die aan geheugenstoornis lijdt, bij het ontwaken in een hotelkamer eerst zichzelf terug. Men ziet - met hem - zijn voeten tegen het voeteneind van het bed. Dan hoort hij buiten zangerige stemmen, die vrolijk zingen in een vreemde taal. Hij kijkt uit het raam en ziet de zee, een strand, boten erop getrokken. Men zou zich sterk maken, dat het de Italiaanse Rivièra is. Het blijkt heel gewoon in Wales te zijn. Behalve de spelingen van de natuur (als ik het zo zeggen mag) is er ook nog de zogenaamde ironie van de geschiedenis. Behalve het belichten van de menselijke eigenaardigheden is er dus ook het verwijlen bij de wisselvalligheden van het lot. Waarom zouden we dan niet wat onwaarschijnlijkheden fantaseren, waarin de beminde voorwerpen van onze spot de volle kans krijgen hun bijzondere eigenschappen te ontplooien? Dat is een hebbelijkheid van de comedie.

[p. 185]

Humor is oog hebben voor het ongewone in het heel gewone, en ook omgekeerd. Juist in het betrekkelijke van gewoon en ongewoon ligt het komieke. De kater van daarstraks is een oorlogspleegkind, maar toch ook een heel gewone kat. Bestaat de techniek van het grappig zijn nu in een licht, een lichtelijk te veel de nadruk leggen op bepaalde kleinigheden, waardoor in het geheel een aangenaam contrast ontstaat, dan moet ook in de gebeurtenissen van de comedie zo hier en daar een teveel, een buitenissigheid zijn, zodat spanning en ontlading hun plaats krijgen. Scherts is een spel van de geest met de spelingen van de natuur. Blijft men te dicht bij de natuur, vergeet men de afstand te nemen om de spelingen te belichten, dan wordt alles minder leuk. Zo bijvoorbeeld in A run for your Money (Twee bolhoeden naar Londen), waarin het element van de twee bolhoeden wel beloften inhoudt, maar de geschiedenis te veel verloopt in een tekening van de wederwaardigheden van een provinciaal in de grote stad, die meer dom dan leuk plegen te zijn - totdat eindelijk aan het eind weer eens iets verrassends gebeurt. Alles klopt te goed in dit verhaal, en het typische van humor is nu juist, dat er iets niet schijnt te kloppen.

Fantasie is onontbeerlijk voor humor, èn voor een comedie. Hoe vrijer het spel van de geest op de speelplaats van de werkelijkheid is, des te geestiger het stuk en des te bevrijdender het effect. Een glansstuk van de Engelse filmcomedie is daarom wel The Titfield Thunderbolt, het adembenemende spel van een stelletje spoorwegenthousiasten uit het dorpje Titfield met hun ten dode opgeschreven buurtspoorlijntje. De uiteindelijke redding wordt gebracht door een locomotief uit het museum ter plaatse, de Bliksemschicht van omstreeks 1830. Comedie kan men niet navertellen, maar deze is nog leuker dan een soortgelijke, The Genevieve, waarin de jaarlijkse race voor primitieve auto's ten tonele wordt gevoerd. Veel leuker, juist omdat de gegevens gewoner, maar de uitwerking verrassender is. Als ik u alleen maar vertel, dat er op de oudgediende Bliksemschicht tenslotte niets anders aan te merken blijkt, dan dat hij - onbedoeld natuurlijk - de maximumsnelheid overschreden heeft.

Dat niet alles even leuk hoeft te zijn in de comedie, daaraan herinnert ons een ander pronkstuk, de op een heel andere wijze adembenemende film Kind Hearts and Coronets. Hierin speelt Alec Guinnes de rollen van zeven of acht adellijke familieleden, die allen op hun manier de familietrekken vertonen; een prestatie, die op een onschuldiger thema later is nagevolgd door een vrouwelijke ster in The Man, who Loved Redheads. Met veel minder succes overigens, en wel voornamelijk, omdat deze laatste film veel minder ‘te zeggen’ had dan eerstgenoemde. Het thema mag wel onnozel zijn, maar dan moet de doorwerking schitterend wezen. In Kind Hearts and Coronets is het gegeven alles behalve onschuldig. Als Guinnes zijn carrière van onterfde en naar de titel hakende zoon uit een hertogelijk geslacht gaat maken, weet men niet, hoe men het heeft. Het lijkt zo cru (denk aan de kater), dat men zich afvraagt, of men niet verontwaardigd moet weglopen. Gaandeweg wordt echter duidelijk, wat de elementen

[p. 186]

van deze menselijke tragi-comedie zijn. Afschuw van de massamoordenaar, die alle tussen hem en de titel staande bloedverwanten op zeer gevarieerde en geraffineerde wijze geruisloos uit de weg ruimt, wordt niet gelucht in gefoeter of gedaver, maar door de onthulling van zijn mentaliteit, die dit vóór heeft, dat ze geen enkele complicatie vertoont. Alles is straight-forward, een erfelijke adellijke eigenschap. Daarbij heeft de mentaliteit van zijn tegenstanders en slachtoffers dit toch tegen, dat ze ook geen enkele complicatie erkent. Alles gaat straightforward tegen elkaar in. Prachtig is zijn angelieke, bloedloze vrouw, eerder die van een der slachtoffers, die bij het verwisselen van partij even straightforward en ongecompliceerd blijft. Ik zou het geen satire durven noemen, want nooit wordt het bitter; maar wel ijzig, onverstoorbaar de belachelijke kanten tonend in al die gewone menselijkheid. ‘De dwaas’, zou Homerus zeggen, ‘want hij wist niet’... wat de doodgewone achtergrond van zijn buitenissigheden was. En zou men nu vrezen, dat deze macabere humor alles toch wel erg betrekkelijk maakt, dan is er aan het slot dat allerbespottelijkste conflict in de door de hooggeboren misdadiger zelf geschapen situatie, waaruit iedere uitweg leidt tot de rechtvaardige bestraffing, waaraan hij juist ontkomen scheen te zijn. Zelfs dat kan komisch zijn. Het is in elk geval bevrijdend - voor ons...