Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 147]

Rilke en Parijs
Frank Daen

Uit correspondentie met Tora Holmström.

Rilke is ook na zijn dood de dichter der verrassingen gebleven. Wie thans, nadat meer dan achttienduizend brieven van hem in druk verschenen, in één van de zorgvuldig achtergehouden gedeelten van zijn particuliere correspondentie een blik kan slaan, vindt nieuwe bewijzen daarvan. Elke brief van Rilke wordt tot een gebeurtenis. Zijn ‘Mühe haben, mit den nächsten Dingen die Beziehung aufzunehmen’ is al even boeiend als zijn stijl en zijn handschrift, waarin de beïnvloeding door de feiten duidelijk merkbaar is.

De briefwisseling met de schilderes Tora Holmström begint in 1904 tijdens de Zweedse reis en duurt voort tot kort. voor zijn dood, met een onderbreking van enige jaren rond de eerste wereldoorlog. Omdat de brieven ons beelden geven uit de meest productieve jaren van zijn dichterschap zijn ze voor Rilke-kenners van grote waarde. De vriendelijke grijze dame, die ze ter hand stelde, heeft echter geen toestemming tot volledige publicatie verleend.

Centraal in de briefwisseling is Parijs. Hoewel Rilke tevens vanuit andere bekende verblijfplaatsen schreef, zoals Bremen, Capri, Schloss Duino te Nabresina, Bad Rippoldsau, Ronda, Schloss Berg en Château Muzôt, zijn ook in deze brieven vele regels gewijd aan de stad waar hij het eenzaamste geweest is, maar waaraan hij toch zoveel te danken heeft. ‘Ich verdanke ihr das Beste was ich bis jetzt kann’ schrijft hij op Capri (maart 1907) en:

‘Sie wirkt gleichsam nicht zuerst auf die Arbeit ein, die man thut, - aber sie verwandelt, steigert und entwickelt einen fortwährend, sie nimmt einem leise die Werkzeuge aus der Hand, die man bisher benutzte, und ersetzt sie durch andere - unsäglich feinere und präcisere - und thut tausend unerwartete Dinge mit einem, wie eine Fee, die Lust daran hat, ein Wesen alle Gestalten annehmen zu sehen, deren Möglichkeiten in ihm verborgen sind.’

In Parijs kan hij alleen zijn:

‘weil ich seine Einsamkeit mehr als alles brauche und dort mich einschliessen und arbeiten will, in dem Bewusstsein aller seine Tiefen und Dinge und Schönheit’.

Toch vraagt deze arbeid veel van hem, de periodes van overmatig werken matten hem af en hij wijt dit aan de stad, die hem zo geheel in beslag neemt:

[p. 148]

Facsimile van een brief van Rilke uit Ronda, Spanje.

[p. 149]

Dëze brief was een samengevouwen vel; het begin staat op de rechterhelft van het eerste blad (pag. 148) vervolgens komt het tweede blad (pag. 149) en de linkerhelft van het eerste blad (pag. 148).

[p. 150]

‘das nämlich weiss man erst später, dass Paris selbst eine Arbeit ist, eine sehr grosse, eine fast aufbrauchende Arbeit, die man leistet ohne es zu merken.’

en door dit alles wordt hij de ‘innen verwandelte, um Paris vermehrte’.

Maar ook ondergaat hij in Parijs ‘als einer, der sonst immer endgültiger nur ans Einsamsein glaubt’ al het lijden van Malte Laurids Brigge, ‘der gewissermassen die Kraft meiner nächsten Jahre, als Vorschuss mit verbraucht hat.’

Moeizaam zijn zijn vorderingen geweest:

‘Ich lebe von Geduld Vorräthen, ich mache mir Geduld aus allem, wie die Schuljungen sich aus allem Cigaretten machen, ob es schmeckt oder nicht.’

Voortdurend wordt hij gehinderd door zijn zwakke gezondheid:

‘denn der Winter war arg, lang und unfreundlich, wie es hier sein kann, wo jede Gasse einen anderen Wind hat, und der Regen in einem Quartier von einer anderen Seite her einen anfällt.’
‘Sehen Sie nun hab ich wieder meinen Sommer recht thöricht und ermüdend an zwanzig unrechten Orten hingebracht und sehe mit Schrecken den Winter kommen, der in Paris soviel Trübsal mit sich bringt, dass man im Innern recht viel Farbe und Glanz dagegen müsste aufzuwenden haben. Wer hat das?’

Het uitblijven van de hoge zang der inspiratie, zoals hij die slechts eenmaal in Duino heeft gehoord, drukt sterk op hem gedurende zijn onproductieve jaren te Parijs. Deze druk wordt identiek met de tragedie der grote wereldstad. Zoals Malte dreigt Rilke zelf aan haar ten onder te gaan.

‘ich gerieth in eine Müdigkeit und Apathie, die machte, dass ich mich zu dem Geringsten nicht entschliessen mochte, ich weiss nicht wie ich hinlebte.’

Hij snakt naar op reis gaan, maar nauwelijks valt hem zo'n kans ten deel of hij verlangt weer terug naar Parijs, waar hij zich in haar massa kan verbergen ‘in der Bedürfnis einer langen konsequenten Einsamkeit.’ En uiteindelijk ontdekt hij tot zijn schrik, dat hij van zijn Parijs vervreemdt.

‘Aber Paris, Tora Holmström’, luidt een PS in 1914, ‘sähen Sie nur wie es amerikanisch wird, bald kann man nicht mehr hier wohnen und wohin dan??’

[p. 151]

Wanneer de oorlog hem voorgoed van Frankrijk scheidt, groeit uit zijn heimwee langzaam het idool. Alles wat later over Parijs geschreven wordt is in majeur. Als hij maar weer naar Parijs zou kunnen. Hij heeft een Tsjechisch paspoort en kan dus reizen, maar ‘wäre Paris nur nicht durch die Valuta unmöglich’ schrijft hij van Schloss Berg en

‘mais je ne peux pas penser à Paris pour l'instant. Vu la perte du change j'y serais obligé de dépenser pendant deux mois à peu près l'argent qui me doit suffir pour une année entière. Mais je me propose à faire d'énormes économies pour me préparer un long séjour à Paris.’

Sterk is zijn verlangen want:

‘C'est que Paris remplace la nature toute entière... J'espère que celle-ci sera ma dernière étappe avant d'y rentrer, car je ne saurais pas vivre plus longtemps éloigné de tous mes souvenirs et de tout mon avenir.’
‘Moi, je me devais bien de venir bientôt à Paris, son printemps est pour moi “le” printemps tout court, le printemps par excellence....’

Dan in October ziet hij Parijs terug.

‘... war ich in Paris, wenige Tage nur, im alten gewohnten Quartier, am Luxemburg wohnend, - und ich habe Paris, wenigstens das der rive gauche und ce Paris qui avait de l'importance pour moi, nicht eigentlich verändert gefunden, im Gegentheil, mein Wiedersehen war (vielleicht weil ich ja so sehr durch die Dinge lebe) von Stelle zu Stelle ein unbeschreibliches Wiedererkennen, alles war da: Paris allein gibt mir diese innere Satisfaction und Erfüllung des Vollzähligen, überall anderswo handelt sichs um Auswahlen, um choix de vie, plus ou moins agréable et intéressant, tandis qu'à Paris c'est tout, c'est le monde entier, intact, compressant toutes les existences, toutes les nostalgies, toutes les tendresses et les indigences les plus franches, les plus terribles - jusqu'aux délices de la pauvreté absolue - et c'est là où le cercle se ferme. Et les choses-, ces choses qui continuent tous les temps, toutes les traditions et qui, dans l'athmosphère de Paris, ne deviennent pas mornes, indifférentes-, qui ajoutent infiniment leur durée mélancolique à la mélancolie de nos joies les plus vivres.’

Wie anders dan Rilke kan dit weerzien beschrijven? En dan volgt zijn ontmoeting met de arme Malte Laurids:

‘Enfin tout ce que le pauvre Malte L.B. avait deviné, m' était confirmé à chaque pas quand je me retrouvais dans ces rues aimées, c'est à ce moment seulement que j'ai pu, après tant d'années d'interruption

[p. 152]

reprendre ma conscience interne, la continuité de mon âme et un peu de eet espoir indispensable, un peu de cette confiance vers la vie, die in so entsetzlichen Heimsuchungen widerlegt worden war. Und doch immer wieder läg es auch mir ganz nah, zu sagen: 'meine Arbeit ist mir zu schwer geworden!’

Als Rilke het hoogtepunt van zijn leven bereikt heeft en enige dagen na voltooiing der Duineser Elegien en de Sonnette an Orpheus losbreekt in de juichtoon:

‘J'ai travaillé, Je suis content. J'ai bien travaillé, éperdument même, - dans un indéscriptible ouragan de coeur et d'esprit-, qui m'arrachait de mon attente patiente pour me ravir sur des hauteurs que je n'avais pas encore connues (ni même devinées). De cette façon j'ai enfin rattrapé la plupart de ces terribles retards que je traînais depuis 1914.’

dan verlangt hij slechts één beloning, een verblijf in Parijs in zijn oude omgeving:

‘Si je désirerais une récompense de eet effort (où d'ailleurs on est pour si peu, car on n'est qu'obéissance au moment de la grâce suprême qui fait tout elle-même, en se servant de son outil, préparé par son absence douloureuse).
Si quand-même il m'était permis de prétendre à une récompense, je ne voudrais aucune si ce n'est un séjour à Paris, dans notre quartier, au Luxembourg...’

En met het ‘ineffable bonheur dont Paris foisonne’ besluit hij zijn werk en zijn leven. Na dit laatste bezoek van januari tot augustus 1925 is hij niet meer tot iets in staat geweest.