Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 80]

Filmreminiscenties
Jaap Das

De eerste film, waaraan ik terug denk, draagt twee namen. Zijn doopnaam is: ‘Wortels’. Bedoeld zijn de wortels van een beschaving, en die beschaving is de Mexicaanse. Degenen, die deze film in Nederland zijn gaan vertonen, hebben blijkbaar gevreesd, dat deze naam niet veelbelovend genoeg was. Ze hebben daarom iets aanlokkelijkers bedacht. En het is in die gekruide vorm dat ik het eerst met hem kennis maakte. Gekomen om een andere film te zien, werd mij eerst een zgn. trailer, een voorproefje geserveerd van ‘Het naakte leven’. Aangevuurd door opwindende muziek was ik er getuige van hoe een Mexicaanse vrouw op primitief barbaarse wijze in haar bevalling wordt bijgestaan; hoe een heel Mexicaans dorp geëxalteerd jacht maakt op een angstige blanke jongevrouw; hoe een zielig kind door een onwaarschijnlijk ongeluk wordt verminkt; hoe een oude blanke kerel midden in zee een aanslag pleegt op het leven van een Mexicaanse schone, wier hoofd hij onder water duwt. Al voor ik uit die pathetiek was opgedoken had ik, terwijl genoemde kerel de jonge Mexicaanse achtervolgde over de halsbrekende ruines van een Inka-monument, mijn vrouw toegeroepen: Daar gaan we in elk geval niet naar toe!

Echter - gelukkig is er voorlichting. In een te goeder naam en faam bekend staand filmblad las ik, met klem van argumenten, dat deze Mexicaanse film zeer de moeite waard was. Daardoor opmerkzaam geworden las ik links en rechts nog meer goed van het ding. En tenslotte ben ik dan toch eens gaan zien, hoe dat mogelijk is. Ach, ik hoef het u niet eens te vertellen: de ons als lokaas voorgehouden scènes kwamen in de film inderdaad voor, maar men moet wel een bijzonder soort neus gehad hebben om juist deze eruit te lichten. Want het waren in de film helemaal geen cardinale punten. Het waren ondergeschikte tonelen, die men in de gang van het verhaal zo terloops passeert en die - in hun verband gelaten - precies de omgekeerde uitwerking hadden. U kent die manier van reclame maken wel. Het is die van de Amerikaanse pocket books: opwindende taferelen op de omslag, die men in de inhoud vaak tevergeefs zoekt.

De film over de wortels van de Mexicaanse beschaving is ook werkelijk een Mexicaanse film. Dus niet een film, waarvoor een dure Amerikaanse expeditie is uitgerust, maar door Mexicanen in Mexico gemaakt. Zoals wel vaker in dergelijke producten van een nog-eenvoudige nationale industrie wordt niet van alles-nabootsende décors gebruik gemaakt, maar van de ter plaatse aanwezige natuur, en niet van voor-heel-veel-bruikbare acteurs, maar van de ter plaatse aanwezige mensen. Deze gewone mensen spelen natuurlijk wel voor de gelegenheid een rol, maar het is niet een hun betrekkelijk vreemde rol uit het toevallig aan de orde zijnde scenario - het is hun gewone rol uit het leven van vele dagen. De regisseur kan wel een

[p. 81]

film maken, maar hij is niet de geroutineerde handigerd, die van elke inhoud, hoe onbenullig ook, nog wel gebruik kan maken om eens een paar mooie stukjes filmtechniek te laten zien; hij gebruikt zijn techniek alleen (en heeft er haar ook helemaal voor nodig) om de beoogde inhoud tot haar recht te laten komen. Het is inderdaad die inhoud, die hij beoogt. Hij is er niet op uit weer eens een pittig stukje filmkunst te laten zien, dat er in zal gaan en dat z'n geld dus waard is - hij is er op uit ons het wezen van de oorspronkelijke bevolking van Mexico te laten zien, de wortels van hun beschaving. De regisseur (ik spaar u in dit geval namen, die ik zelf niet kan onthouden noch uitspreken) kon daarbij uitgaan van vier korte verhalen van een Mexicaanse schrijver. Deze verhalen dienden niet als rekstok om de handstandjes van de filmtaal op te vertonen, maar de filmtaal diende om te vertellen, wat deze verhalen te zeggen hebben - wat dunkt mij normaal is.

Hoewel het geen schande is als een onbeduidend motief gebruikt wordt om het in de boeiende arabesken van de kunst om te toveren, is het toch zeker geen schande als in een sober verhaal een boeiende werkelijkheid wordt vertoond. Daarom wil ik u die vier verhalen vertellen. In het onbarmhartige licht onder de Mexicaanse hemel, in het halfdonker van Mexicaanse krotten, zien we een leven, dat achterlijk en armelijk is naar zgn. Westerse maatstaven, maar sterk en onbuigzaam; onderdrukt en in zijn armoede uiterlijk onbewogen, maar diep voelend en zuiver in zijn nauwelijks bewuste waardigheid. Het zijn de waardevolle eigenschappen van de Mexicanen, niet verstervend onder druk, die de film in het licht wil stellen als de wortels van hun beschaving. Daar is dan eerst het verhaal ‘De koeien’. Er heerst honger. Een jonge Mexicaanse voedt haar kindje. De koemelk, die de baby zou behoeven, is peperduur bij de enige bezitter-van-koeien in het dorp. De vader is niet in staat, zoveel geld te verdienen. Daar trekt de jonge moeder de aandacht van een blank echtpaar, van wie de vrouw te duur gebouwd is om zelf haar kind te voeden. Zij wenst de Mexicaanse als min - maar zonder haar eigen kind. ‘Al je melk voor mijn kind’, dat is de voorwaarde. Met een versteend gezicht aanvaardt de jonge vrouw het offer van de enige uitweg: ze wordt als het ware de koe van de blanken om het geld te verdienen, dat nodig is om de honger van haar kind te stillen. De van honger blatende baby, nu eens in het donker van de hut, dan weer in de zon op de stoffige weg, is moeilijk te vergeten.

Dan is er het verhaal ‘De madonna’. Een Amerikaanse meisjesstudente doet ethnologische onderzoekingen. Zij test de inboorlingen op hun kunstzinnigheid met behulp van reproducties van beroemde kunstwerken. Daaronder is ook de Mona Lisa van Da Vinci. Het resultaat lijkt teleurstellend. Maar als de studente later terugkeert, wordt ze uit het dorp gejaagd. Het blijkt, dat de bevolking, voor wie mysterie en schoonheid alleen in de religie een plaats hebben, in de Mona Lisa de Moeder Gods gezien heeft. De plaat staat daar op het altaar in de kerk, en de vromen vrezen dat het wereldse wezen haar hun komt ontstelen. Aesthetisch gesproken kon-

[p. 82]

Opname uit het verhaal ‘De koeien’.

den ze haar niet waarderen, maar ze hadden heel wat diepere behoeften. In beschaafde ogen zijn ze onontwikkeld, dom - maar in hun hart leeft een alles beheersend geloof. Zie het derde verhaal. Een jongen met één uitgezworen oog wordt door alle kinderen van het dorp vervolgd en gesard als een mismaakte. Zijn moeder neemt hem in wanhoop mee naar wonderdoende beelden van de drie Koningen. De drie Koningen doen een heel onverwacht wonder: bij een vuurwerk te hunner ere verliest de ongehoorzame jongen ook zijn andere oog. En van nu aan wordt hij - een blinde - door iedereen als een heilige met liefde omringd. De sfeer van nood, verwachting en ongedachte vervulling is aangrijpend in al de bizarheid van de primitieve afgoderij.

Het laatste verhaal is dat, waaraan de trailer zo'n plezier beleefde. Het geeft een indruk van de magische aantrekkingskracht van het andere, donkere ras op een blanke archaeoloog, die daardoor zijn eigen jonge vrouw haast vergeet. Maar hoe duidelijk ons ook het groeien van deze obsessie tot bezetenheid getekend wordt - het gaat om de hardnekkige weerstand zonder verblikken of verblozen van het Mexicaanse meisje in

[p. 83]

haar ondergeschikte positie; en de zaak wordt prachtig scherp gesteld als de archaeoloog het meisje van haar vader kopen wil, en deze antwoordt: goed, als u mij uw vrouw verkoopt.

Stel u voor, dat ik op die trailer was afgegaan! Dan had ik een film gemist, waarvan ik achteraf zei: de beste, die ik in lang gezien heb. De beste, omdat hij eerlijk, menselijk, warm is - eenvoudig is, en niet met veel omslag probeert te zien. Maar ik ben nog lichtelijk beledigd, dat men meende hem zó te moeten aanbevelen.

Een goede maatstaf om het gehalte te bepalen van de bedoeling, waarmee een film gemaakt is, vindt men in de vergelijking van een film, die een bewerking is van een bestaand werk (een roman bijvoorbeeld), met dit oorspronkelijke voorbeeld. Als iemand een onnozele film maakt naar wat dan genoemd wordt ‘een oorspronkelijk gegeven’, dat wil zeggen uit eigen inspiratie, dan kan men nog zeggen: nu ja, sommige mensen zijn niet wijzer, of: ach, het leven lijkt soms banaal. Als hij echter uitgaat van een bestaand werk - en meestal is dat dan niet het eerste het beste - dan is in dat werk een zeker niveau gegeven. Het oorspronkelijke werk heeft een bepaalde kwaliteit, een eigen geest, een eigen kijk; en nu komt het er op aan, wat de bewerker daar naast weet te stellen. Ik wil niet zeggen, dat goede bedoelingen in de positieve zin, dat wil zeggen de eerlijke bedoeling iets waars of goeds of moois te maken, altijd tot een acceptabel resultaat leiden. Ik denk aan het boek Spartacus van Howard Fast. U neemt me niet kwalijk, dat ik met boeken kom aandragen in een filmbespreking? Ik wil namelijk beslist de film zien en aanvaarden op de hoogte van het boek in de litteratuur, en niet in de laagte van het feuilleton in de amusante weekbladen. In het boek van Fast dan over de slavenopstand in het oude Rome kan men zich van zijn eerlijke bedoelingen overtuigen door te lezen, hoe aangrijpend hij schrijft over de slaven en hun lot. Tegelijkertijd moet men - als men iets weet van de historische waarheid - constateren dat hij een giftige mistekening heeft gegeven van alle andere personen uit die geschiedenis. Aan de eerlijkheid van zijn overtuiging valt niet te twijfelen, maar wat hij ons op grond van die overtuiging wil doen geloven, staat op zo gespannen voet met de waarheid (met een kleine letter), dat men er zich werkelijk niet over kan verbazen, dat de commissie tegen de on-Amerikaanse activiteit zich met hem meende te moeten bezighouden. Men kan de opvattingen van Fast verfoeien en bestrijden, maar hem toch het respect schenken, dat de eerlijke tegenstander verdient. Het is mij evenwel onmogelijk, met respect te denken aan degenen, die de Ilias en de Odyssee van Homerus in filmvorm hebben overgoten. Wie, met zulke werken voor ogen, zulke producten maakt, verdient minachting.

U zult zeggen: is dat nu zo erg? Toch zeker minder erg, althans niet erger dan wat Howard Fast met een figuur als Cicero gedaan heeft. Maar ik zeg: Howard Fast is een verblinde. Deze filmconfectiemakers echter vervalsen met open ogen de waarheid omtrent Homerus, de waar-

[p. 84]

heid omtrent zijn werken, de waarheid omtrent het mensenleven, dat erin getekend werd. Zijn het dan schurken, die dachten: we zullen die sufferds er eens in laten lopen? We doen net, of het Homerus is, maar we maken stiekum het bazargoed, waar ze hun centen voor over hebben. Och nee, maar ze kennen hun publiek, ze werken voor hun publiek, ze kunnen niet anders meer zien dan met de ogen van hun publiek, ze zijn de krom gegroeide slaven van hun publiek, en ze bedoelen het o zo goed - dat wil zeggen, dat ze als een blind paard altijd op het gevoel af de goedkoopste weg inslaan naar de grootste recette van het publiek. Komt dat zien! Helena is van de pseudo-klassieke schoonheid van een etalagepop. Ze is - zoals van een van haar zusters in de kunst gezegd is - tot geen enkele gelaatsuitdrukking in staat. Maar ze is de miskende echtgenote van een bruut, dat's Menelaus, en vindt eindelijk de haar toekomende troost bij een schat van een idealist, dat's Paris! Die Troianen zijn brave knullen, voorstanders van vreedzame coexistentie en de derde weg, maar de Grieken zijn Britten - bruten, bedoel ik, die al dit idealisme smoren in bloed en tranen. Ja, Paris vindt zijn einde in plassen echt rood bloed, en het geluk van Helena in plassen echte tranen. Maar de toeschouwers zijn verkwikt door hopen schoonheid in de trant van de gipsen en de kleurgravures van honderdvijftig jaar geleden. En daar heb je ook die zielepoot Odysseus. De stakker heeft geheugenstoornis, anders zou hij heus niet zo ondeugend zijn geweest om naar die schat van een Calypso te gaan en zijn makkers op te offeren aan een kennismaking met de cycloop en zo maar tien jaar weg te blijven. Maar gelukkig, in de laatste schipbreuk stoot de held zijn hoofd - en zie, hij is de oude weer: cito cito terug naar huis en naar de vrouw. Het zeewater is nog uit dezelfde zee als in de tijd van Homerus.

Wie zich een voorstelling wil maken van wat de bijbel noemt een duivel in de gedaante van een engel des lichts, kan dunkt mij denken aan de Helena, die Homerus heeft getekend. Wie een mens wil leren kennen, die deze wet in zijn leden vindt, dat het kwade hem bij ligt, kan terecht bij de Odysseus van Homerus. Wie wil weten, hoe griezelig de Griekse en Troiaanse helden er uitzagen, kan zijn licht opsteken bij de allerminst classicistische schoonheid van de Griekse vazen. Stel u voor, dat ons deze oermenselijkheid in die barbaarse wereld eens op de film getoond was met de kennersogen van de blinde Homerus. Wat de film aan plasticiteit te bieden heeft, is bij Homerus al aanwezig, en op de weg erheen moet het directe beeld het altijd afleggen tegen de beeldende taal van de dichter. Maar de geest, die had behouden kunnen blijven. Men had de wereld van Homerus dichter kunnen brengen bij het publiek. Maar men wilde het publiek brengen bij een film, en daar was Homerus goed voor. Ik hoop, dat u er te goed voor bent. De feiten, die zouden u bekend voorkomen. Maar de gedachtengang, en de gevoelswereld, en de waarheid! Geef mij dan maar een ongezouten satire.