Ontmoeting. Jaargang 10

[p. 46]

Bilderdijk (1756-1831)^*
C. Rijnsdorp

Het is bijzonder jammer, dames en heren, dat wij het openingswoord van de heer Hendrik de Vries moeten missen. Met Geerten Gossaert is hij een van de zeer weinige hedendaagse dichters, die tot Bilderdijk in een persoonlijke betrekking staan. Het pikante bij De Vries is nu, dat hij - anders dan Gerretson, - zich niet tot de geestverwanten van Bilderdijk rekent. De Vries schreef onlangs nog: ‘.... wat mij beinvloedde, was niet wat Bilderdijk zelf nadrukkelijk vooruitschoof: de Christelijkheid en zedelijkheid van zijn dichterschap. Het was veeleer, doch lang niet uitsluitend, zijn demonie: de vulkanische bodem, waarop zijn half echt, half ingebeeld Christendom woekerde.’ Een boeiend geval dus, dames en heren: een leerling, die de denkbeelden van zijn meester afwijst, maar onder de beslissende invloed komt van - en ik gebruik weer Hendrik de Vries' eigen woorden - ‘de gefolterde stijl, het vermetel, soms moedwillig-averechts woordgebruik van Bilderdijk’, en die ook op gevorderde leeftijd het gevoel behoudt zijns meesters werk voort te zetten.

Nogmaals dus: jammer, dat de heer De Vries er niet is. De tentoonstelling is er echter wel en die moet geopend worden. Dit is een stijlvol gebruik. Uit dit even talmen spreekt niet alleen reverentie jegens de nationale figuur die deze tentoonstelling beheerst, maar ook erkentelijkheid jegens hen die het materiaal hebben bijeengebracht, gerangschikt en opgesteld. Erkentelijkheid ook jegens de Haagse Kunstkring, die zich deze gelegenheid niet heeft willen laten ontgaan. Het zou barbaars zijn ons gedachteloos te storten op wat hier is geexposeerd. Aan de andere kant is een uitvoerige uiteenzetting hier misplaatst. Natuurlijk al om de praktische redenen van tijd en mogelijke voortijdige vermoeienis door het lange staan. Maar het diepere, eigenlijke motief is, dat men op het punt staat zich persoonlijk te begeven in de sfeer van een belangrijk mens, die niet meer leeft, maar van wie nog relieken aanwezig zijn, bijna zou men zeggen magisch geladen met de uitstraling van des dichters persoonlijkheid.

Iets dergelijks is immers al het geval met het echte antiek, waarvan hier in Den Haag zoveel in winkels is te zien. Men kan dit nog zo bedriegelijk namaken - de stoelen en tafels, spiegels, secretaires enz. die menselijke levensgeschiedenissen hebben meegemaakt, hebben iets aan en over zich gekregen, dat iemand, die daarvoor gevoelig is, op een bizondere manier toespreekt. Hoe veel te meer is dit het geval, nu het hier een figuur betreft, wiens levenshistorie wij kennen en wiens werk literair geschiedenis heeft gemaakt. En dan Bilderdijk, van wie Gossaert in zijn uitstekend essay van meer dan veertig jaar geleden heeft gezegd: ‘Al het grote, zowel als het kleine, dat historisch gesproken der ziel van ons volk eigen is, vindt men in hem tot een vaak gedrochtelijk, doch immer belangwekkend geheel verbonden.’ En voorts: ‘De belangrijkste

* Toespraak, gehouden ter opening van de Bilderdijk-tentoonstelling onder auspicien van de Haagse Kunstkring te 's-Gravenhage, op 5 oktober j.l.

[p. 47]

tegenstellingen toch, die in ons huidig volksbewustzijn leven, zijn op Bilderdijk, als op haar eerste openbaring in onze geschiedenis, terug te voeren.’ Inderdaad: deze man vol tegenstrijdigheden is van een dergelijk formaat geweest, dat de natie, die hem voortbracht, hem eenvoudig niet vergeten kàn. Niemand ontkomt aan de indruk van zijn extra-ordinaire persoonlijkheid en het is dan ook daardoor, dat hij, twee eeuwen na zijn geboorte, algemeen als een nationale figuur wordt gezien.

Maar, dames en heren, persoonlijkheid, genialiteit, formaat... is het met die termen niet zó gelegen dat wij weten wat er mee bedoeld wordt, zolang wij het maar niet precies behoeven uit te leggen? Bilderdijk is op verschillende gebieden tegelijk een levende probleemstelling geweest en zijn formaat blijkt o.a. hieruit, dat wij nog heden ten dage door die probleemstelling hevig worden geboeid.

Mag ik, min of meer in telegramstijl, drie dingen noemen die mij persoonlijk bizonder interesseren?

Dan is daar in de eerste plaats de verhouding tussen romantiek en virtuositeit, zoals die in de muziek zo duidelijk is gesteld door Liszt, Paganini en Chopin. Deze verhouding is een studie waard, die ongetwijfeld ook op Bilderdijk nieuw licht zou kunnen werpen. Want bij de romantiek staat de literatuur centraal. Het zou ons echter te ver voeren hierop nu dieper in te gaan.

In de tweede plaats is het bij Bilderdijk merkwaardig, dat hij de logische klaarheid en de consequentie van het calvinisme heeft weten te verenigen met zijn romantisch levensgevoel, zodat Bilderdijk de eerste calvinist van formaat is geweest, die door de romantiek is heengegaan en daarbij als calvinist gewonnen heeft. Bilderdijk, staande nog dicht bij de oorsprong en eerste bloei van de romantiek in Europa, heeft de schok daarvan al volledig opgevangen en doorstaan, zonder zichzelf aan en in haar te verliezen, wat al enigszins een idee geeft van zijn geestelijk formaat.

Het derde punt is van literair-esthetische aard. Ik denk aan een strofe uit het minder bekende gedicht ‘Hiskia's Gebed’, welke strofe aldus luidt:

Ik bouwde een praalpaleis op marm'ren grondpilaren
En burchten, om wier trans de wolken zich vergaren:

Ik stapelde mij goud

En schatten, de aarde ontrukt en 't aardomzwalpend zout.’

Men moet zich zulk een strofe voorstellen, uitgesproken door een krachtig gebouwd man met een sonore stem, zonder declamatorische kunstmiddelen en met een zuivere tong-r, want die letter heeft een voorname functie in dit vers. Waarom denkt men hier onwillekeurig aan een ets van Rembrandt, aan een bazuin in het lagere register en aan nog allerlei dingen door elkaar, waarvoor het moeilijk is woorden te vinden? Dit praalpaleis, een barok geval, lijkt me nauwelijks bewoonbaar en de militaire waarde van een burcht, die bijna doorlopend slecht of geen zicht heeft, is twijfelachtig. Maar het gaat immers niet om de schoolmeesterlijke betekenis van

[p. 48]

de woorden, doch om die geheimzinnige vermenging van plastiek en muziek, die tot het wezen van de poezie behoort, in casu om de zware accenten op praal, marmer, goud, burchten, trans en wolken. Het is die vage nadrukkelijkheid, of liever die nadrukkelijke toon bij een vage voorstelling, die aan de strofe een visionaire en profetische allure verleent. De muziek overweegt en men ziet de werkelijkheid door de ogen van een sombere extaticus.

In die toon vangt men echo's op van de oudtestamentische profeten, maar men is kennelijk in een andere tijd en in een andere hemelstreek, want men ziet het in de verte, als een plaat, een illustratie in het grote boek des levens, tot lering en stichting in de handen gegeven. En zo wordt men op de achtergrond Cats gewaar, door wie te lezen voor Bilderdijk immers alles tot zinnebeeld was geworden. Dit fragment uit Hiskia's gebed is doorbeefd van ontzag voor de Heer van dood en leven; hij ziet paleis, burchten en wolken tegelijkertijd als groots en als vergankelijk, met een dubbele blik dus. Deze toon, die Bilderdijk in zijn beste momenten weet te treffen, is zo bizonder, dat men hem elders tevergeefs zoekt.

Dames en heren: bijna liet ik me verleiden toch een soort lezing te gaan houden. Ik hoop dat we in ieder geval reeds enigszins in de vereiste Bilderdijksfeer zijn gekomen. En hiermede verklaar ik deze tentoonstelling voor geopend.