Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 371]

Ibsens ‘spoken’... De berg baarde een muis
Ev. Grolle

Met de opvoering van ‘Spoken’ heeft de Haagsche Comedie de vijftigste sterfdag van Ibsen herdacht en... de berg heeft een muis gebaard. Een prachtige voorstelling in een waarlijk meesterlijke regie van Joris Diels, met een duister sinister experimenteel decor van Joop Kropff, modern maar niettemin met de vormen van 1881; met voortreffelijk spel van alle medewerkenden: Fie Carelsen diep menselijk in de respect afdwingende rol van mevrouw Alving, Luc. Lutz als de zich op de grens van de dementie bewegende Oswald, Max Croiset als de naïeve, haast onnozele dominee Manders, Henk van Buuren als de huichelachtige, vrome praatjes houdende dronkelap Engstrand en Myra Ward als de oppervlakkige dienstbode Regine. En toch... een muis.

Het zijn waarlijk geen geringe problemen, die Ibsen in zijn ‘Spoken’ aan de orde stelt: dementia paralytica en euthanasie. En toch, hoewel zij beide met hun duistere schaduwen het stuk bepalen, heeft men het gevoel alsof zij eigenlijk niet aan een behandeling zijn toegekomen.

Ibsen heeft het te druk gehad met het slingeren van verwijten in het gezicht van zijn geborneerde tijd, welker bekrompen burgerlijke moraal hij verantwoordelijk stelt voor het leed, dat mevrouw Alving en haar ongelukkige zoon Oswald is overkomen. Als Helene Alving, toen zij na een jaar getrouwd geweest te zijn met de levensgenieter en dronkelap Alving, maar niet naar ds. Manders geluisterd had en niet terug was gegaan naar het ondier van een man van haar, dan zou die ongelukkige Oswald nooit geboren zijn en zou nu op deze ongeluksnacht dit afschuwelijke verleden niet in al zijn demonie aan het licht zijn gekomen. Maar neen, mevrouw Alving en ds. Manders waren te fatsoenlijk; zij waren beiden slaaf van hun moraal. Híj door haar niet bij zich te houden, terwijl hij toch de schone Helene beminde en zíj door weer terug te gaan naar Alving en haar plicht te doen vele jaren lang. Oswald werd geboren en voor haar opgroeiende zoon hield mevrouw Alving het beeld van zijn vader hoog door het kind reeds vroeg van huis te laten weggaan. Tegen de wereld hield zij zich groot en maskeerde de uitspattingen van haar man. Toen deze haar bedroog met het dienstmeisje Johanna, wist men meubelmaker Engstrand voor goed geld over te halen met Johanna te trouwen en het meisje Regine voor zijn dochter te laten doorgaan.

Nu op de avond dat ‘Spoken’ begint, is mevrouw Alving reeds lang weduwe en zal ds. Manders de volgende dag het kindertehuis in gebruik nemen, dat mevrouw Alving gesticht heeft ter nagedachtenis aan haar man. Oswald is ook naar huis gekomen en Engstrand tracht Regine te bewegen met hem mee te gaan naar de stad, waar hij een tehuis voor

[p. 372]

Fie Carelsen als Mevrouw Alving.
(Foto Naeff)

[p. 373]

zeelieden wil beginnen (hij noemt het deftig: een asiel; in wezen is het een bordeel). Regine weigert, want mijnheer Oswald ziet u... men kan nooit weten.

Dan wordt het verleden openbaar. Ds. Manders krijgt alles te horen, maar blijft even onnozel als voorheen. Regine verneemt, dat zij de dochter is van kamerheer Alving zelf en Oswald gaat horen, wie zijn vader eigenlijk was. Inplaats, dat hij zijn beginnende dementia paralytica te wijten heeft aan eigen uitspattingen, komt hij er achter reeds vóór zijn geboorte door zijn vader syfilitisch besmet te zijn (de dementia paralytica of populair hersenverweking is een gevolg van syfilis; medisch exact zijn Ibsens voorstellingen op dit punt wel niet; dit is echter voor de gang van het stuk van minder belang). Terwijl zo het verleden met stukjes en beetjes aan het licht komt, brandt het pas gebouwde kindertehuis tot de grond toe af, als een symbolisch oordeel over al wat van Alving was. Meubelmaker Engstrand weet met vrome praatjes ds. Manders te bewegen het geld van de stichting thans te laten bestemmen voor het nieuwe zeemanshuis. Zij beiden trekken weg en ook Regina gaat heen. Zij zal wel bij vader Engstrand in ‘dienst’ komen. Mevrouw Alving en Oswald blijven alleen achter en dan smeekt Oswald zijn moeder hem als hij weer een aanval van zijn paralyse zou krijgen uit zijn lijden te verlossen met een grote dosis morfine. Maar mevrouw Alving kan tot deze euthanasie niet besluiten, ook niet als Oswald wegzinkt in een totale dementie.

Merkwaardig, dat Ibsen deze problemen wel aan de orde stelt, maar hen niet in hun eigenlijke betekenis doorziet. Als mevrouw Alving, zegt hij, niet naar haar man zou zijn teruggegaan, maar zich vrij had gemaakt van haar burgerlijke opvattingen, dan zou alles anders gelopen zijn. Inderdaad, want dan had Ibsen zijn stuk niet kunnen schrijven; hiermede is het probleem der erfelijkheid (al of niet door syfilis veroorzaakt; al of niet door eigen schuld) van de baan. Ibsen betaalt het tribuut aan het sociale optimisme van zijn tijd: eens zal de maatschappij enerzijds zo goed geordend zijn en anderzijds zo vrij van vooroordeel, dat alle levensproblemen vanzelf verdwijnen. Had men toen kunnen vermoeden, dat nog eens de tijd zou komen, dat zelfs syfilis een overwonnen ziekte zou zijn (hetgeen gezien de farmaceutische triomfen van onze tijd niet geheel buiten de mogelijkheden valt) dan zou men helemaal de toekomst met vertrouwen tegemoet hebben gezien. Thans is deze toekomst begonnen; thans is alles goed georganiseerd; thans zijn wij vrij van vooroordelen, maar... scherper dan ooit zijn wij gaan inzien, dat levensproblemen verder reiken dan sociale organisatiekwesties. Thans weet men maar al te smartelijk, dat levensproblemen de menselijke existentie raken en daarom van een metafysische draagwijdte zijn.

Ibsens tijd was volkomen ‘eine Welt ohne Transzendenz’, - een wereld zonder God. Goethe had in zijn dagen nog geweten van ‘machten, die de arme schuldig maken’, maar Ibsens tijd was in distelleerkolf en reageerbuis iedere metafysische notie kwijtgeraakt. De mens zou zijn eigen wereld

[p. 374]

organiseren naar eigen inzichten, vrij van burgerlijk vooroordeel en aan niemand verantwoordelijk.

Ibsen betaalde het tribuut aan zijn tijd en ging in ‘Spoken’ levensproblemen te lijf met het houten zwaard van het sociale optimisme. Levensproblemen, en daaronder mogen wij ook wel de erfelijkheid rangschikken, zijn existentiële problemen; gegeven met de mens als zodanig, die een verleden heeft en een toekomst en op de weg daartussen leeft in doem en verantwoordelijkheid beide. Daar doen sociale opvattingen en toevallige situaties niet aan toe of af. Dit gaat het pure hier en nu te boven, want ons ‘hier’ is niet enkel hier en ons ‘nu’ is niet enkel nu. In Ibsens dagen had men het begrip hiervoor verloren. Is het wonder, dat zijn stuk totaal verouderd is en alleen nog maar historische betekenis heeft?

Bij deze Ibsen, die wel een pessimistisch schilderij van de Alvings ophangt, maar niettemin zo'n goed vertrouwen heeft in de progressiviteit, past helemaal dominee Manders, die ondanks zijn domineeschap slechts komt tot wat onnozele beslissingen en formalistische, moralistische uitspraken, maar voor wie het Evangelie een gesloten boek en een onbegrepen boodschap is gebleven; de religie ineengeschrompeld tot moraal. Ds. Manders is een museumstuk geworden, ‘Spoken’ zal dit lot volgen en voor Ibsen is, wat dit betreft, ook weinig hoop.