Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 243]

Een nazomerdag in 1663
Henk Krijger

Voor het raam stond de dag en probeerde door de paarse en groene ruitjes de kamer binnen te dringen. Af en toe lukte het, als er een bres kwam in de wolkenstoet die voor de zon langstrok. Dan morste de dag met licht, op de daken, over de jonge bomen aan de gracht en over de ronde keien en de stoep voor het huis. Door de in lood gevatte glaasjes van het venster plaste de zon dan ook het huis in en toverde groene en paarse lichtplekken op de wand tegenover het raam.

Maar dat duurde nooit lang. Snel volgden daarboven de wolkendrommen elkaar op en telkens moest de dag zich dan uit de kamer terugtrekken.

Voor de ezel, weggewend van het schilderij dat niet slagen wilde, zat hij op een kruk te kijken naar het aan- en afvloeien van het licht over de vloer. Zijn kop, voorover gebogen, gesteund in de hand, was die van een vroeg-oude man. Onder de muts vandaan kwam nog wel niet geheel vergrijsd haar te voorschijn, maar het hing in glansloze vlokken over de gele sjaal. Aan weerskanten van de neus liepen grillige rimpels over de wangen en van de jukbenen hing de huid vermoeid af. De mond typeerde de man die alleen ernstige en ware dingen wil zeggen, die door veel verdriet de wijsheid van het zwijgen heeft leren kennen. Maar hij had heldere ogen, de leden stonden gespannen over de pupillen. De wenkbrauwen, borstelig, verrieden beweeglijk de gerichtheid van zijn blik, ze fronsten zich opmerkzaam als hij het leven buiten zich observeerde en stonden, soms opeens, in een stille boog als hij binnenwaarts in eigen droom keek.

Geboeid zag hij nu toe hoe over de estrikken licht en schaduw elkaar ononderbroken afwisselden. De dag is als de zee, dacht hij, deze morgen is over de vloer als de vloed over het strand. Buiten is de branding, buiten schuimt het zonlicht nog, en hier lopen de rollers uit, vlak over de tegels, tot aan de tafel, tot aan de deur. En dan loopt het terug over de vensterbank naar buiten.

Zijn ogen namen een andere glans aan. Hij zag niet meer de vloer, niet meer de kamer. Een herinnering die zich nooit eerder had opgedaan, voerde hem terug in de tijd. Hij zag zichzelf, een kleine jongen, aan de hand van zijn vader staan op het strand, voor de zee bij Katwijk, waarheen zij een dagje uit waren gevaren, de Rijn af. Hij zag weer de schelpen, kleine wonderen, die je kon oprapen, in de hand houden en van heel dichtbij bekijken.

En opeens was hij niet meer in Katwijk, opeens zag hij een ander strand waar hij nooit in werkelijkheid geweest was, maar dat hij toch wel kende, gezíen had, toen een zeeman, afgemonsterd van een oostinjevaarder, hem ervan vertelde, jaren geleden, in een herberg aan het Y. Nu

[p. 244]

afb. I Het Horentje, ets B 159, 2e staat 1650

zag hij weer dat indische strand met andere schelpen, grillig gevormd, met stekels en knobbels, bont gevlekte en gestreepte schelpen in allerlei kleuren, zoals hij er bij Katwijk niet gevonden had. Zo had die zeeman er tientallen laten zien uit de doos die hij daarginds gevuld had. En die ene had hij gekocht, die ene, die nu in de lade lag bij de andere kleine curiositeiten.

Hij stond op, liep naar de kast en trok de la open. Vooraan tussen allerlei snuisterijen lag hij, de kegelvormige schelp vol gladde witte plekken tussen bruine aders geordend rondom als de mazen van een net. Hij nam hem op en ging er mee naar de tafel. Er lag een stuk papier en daarop legde hij het gave wonder neer. Dan trok hij de kruk van voor de ezel dichterbij en zette zich om te kijken.

Op dat ogenblik was er geen zon in de kamer. De schelp lag te glanzen met een klein glimlicht en een fluwelen schaduw. Het ding stak donker af tegen het wit eronder. Hij wachtte op een nieuw doorkomen van de zon.

Toen het licht weer begon binnen te stromen verscherpte hij zijn blik. Hij zag het glimlicht sterker, vinniger worden. De schaduw aan de onderkant werd harder doordat het witte papier er een reflex in sloeg. Nee, dacht hij, half beschenen is alles veel mooier, wonderlijker, en hij glim-

[p. 245]

lachte, toen, als in reactie op die gedachte, het licht weer wegebde uit het vertrek. Hij glimlachte en dacht: daar ligt hij, net zoals toen ik hem etste, dood en levend toch levend, roerloos maar ademend.

Het viel hem nu op hoe stil het was in huis en buiten. Ach ja, hij was alleen thuis. Titus was op reis en Neeltje deed een bezoek aan Abigail de Pina, en buiten was de Rozengracht, aan de buitenkant van Amsterdam, waar nog geen verkeer was. Hij stond op en ging voor het venster staan. Over de gelende boomkruinen en de Nieuwe Doolhof aan de overkant tuurde hij naar de wolken. Wat een rumoer daar in de lucht, het toog maar voort, de ene stapel na de andere zeilde onder het blauw door. Er moest in de hoogte een vrij sterke wind zijn, een bovenwind die de stad onberoerd liet. Hij, molenaarszoon, kende dit weer; wolken jagen achter elkaar aan en in de bomen is het bladstil. Hij knikte toen hij zag hoe strak de weerspiegelingen stonden in het vrijwel rimpelloos water van de gracht.

Er waren geen voorbijgangers, alleen een hond ging snuffelend langs de stoepen. Hij keerde zich om en vond meteen weer de schelp op de tafel. Hij pakte die op, liep naar de kast waarvan de lade nog uitgetrokken stond. Hij legde de schelp weg bij de andere dingen, wilde de lade sluiten, maar er lag een oorbel, een parel, waar hij niet afblijven kon, waarvan hij de bijbehorende andere moest opzoeken tussen de overige snuisterijen.

Hij vond de tweede en hield ze toen allebei op in de ruimte. Hij liet ze bengelen, nu eens zachtjes heen en weer en dan met een wilde ruk. Al doende ging hij zitten in de armstoel bij de tafel. Onafgebroken kijkend herhaalde hij het spel met de parels tot opnieuw de dromerigheid in zijn ogen kwam. Hij liet de hand met de oorbellen zakken op zijn knie en staarde voor zich uit. De twee parels bleven stil bijeen in het holle tussen zijn licht gebogen vingers.

Avond in het andere huis, het huis in de Breestraat. Het is stil, de kleine Titus is naar bed. Op tafel staat de kandelaar met de rustig brandende kaarsen.

Tegenover hem zit zij, Hendrickje, de liefste. Van over de brief, die hij zojuist gelezen heeft, slaat hij haar gade. Ze doet heel stilletjes, wil niet storen, omdat zij denkt dat hij nog leest of peinst over wat er in de brief stond. Zij is ijverig bezig met schaar en naald, zij knipt en plooit en speldt en zij spreekt niet, geen enkel woord.

Hij weet dat zij blij is, gelukkig. De brief uit Messina behelst een opdracht en de opdrachtgever is een royale betaler. En geld kan Rembrandt gebruiken, de schuldeisers tonen zich ongeduldig de laatste tijd.

Hij herleest wat Ruffo op Sicilië schreef: er moet een schilderij komen dat Aristoteles voorstelt. Hij denkt over de opdracht na, over een mogelijkheid Aristoteles af te beelden met Homerus en met Alexander de Grote. Nu ziet hij Hendrickje niet meer, niet meer haar behoedzaam bezig zijn. Nu peinst hij, de wenkbrauwen stil in een hoge boog.

[p. 246]

Dan laat zij haar schaar vallen. Het rinkelt op de vloer. Hij kijkt op en meteen zijn de man in Messina en het schilderij dat hij maken zal uit zijn gedachten weg. Hij ziet haar de schaar oprapen, hij ziet haar even bezorgd naar hem kijken. Hij ziet in die ogen wat zij denkt: ze heeft hem gestoord en dat vindt ze jammer.

Zij richt haar aandacht weer op haar werk. Nu zijn hoofd en handen eensgezind bezig, denkt hij, in het licht van de kaarsen spelen toewijding en ijver samen. Het is mooi, het is mooi omdat ze van mij houdt.

Lang kijkt hij toe. Glansen spelen over haar hoofd, over het jonge haar, langs haar wangen, kleine lichtjes beven op de neergeslagen oogleden met de zachte donkere wimpers, trillen op de neusvleugels en in het kuiltje van haar bovenlip. Ze merkt eerst niet dat hij haar beziet maar na een poos slaat ze de blik naar hem op. Ze wordt niet verlegen, nee, ze ziet hem rustig aan en ze glimlacht.

- Je bent mooi, lief, je bent zo mooi, zegt hij.

- Jij víndt mij mooi.

- Ik vind je mooi en je bént mooi.

- Zo praat je altijd, Rembrandt, zeg ook eens wat anders.

- Ik houd van je, Hendrickje, ben je nu tevreden?

- 't Maakt weinig verschil, als jij het zegt. ‘Ik houd van je’ klinkt bij jou altijd net zo als ‘ik vind je mooi’.

- Dan zal ik nóg wat anders zeggen: ik zal je schilderen, morgen, ik wil je schilderen zoals je nu bent, mooier dan ooit.

- En morgen, als je me schilderen gaat, zal er geen kaarslicht zijn, in de dag zul je me anders zien, gewoner, en dan ga je me mooi maken met al die snuisterij uit de la.

- Mooi maken...

- Ja, met rijke kleren en sieraden, met brokaat en bont en met struisveren.

- Nee, lief, deze keer niet, niet zo rijk. Wacht...

Hij springt op, neemt van de muur een looplamp en gaat het vertrek uit. Op de kunstkamer zoekt hij in laden en doosjes en vindt dan de oorbellen en een speld. Daarmee en met een stool van bont gaat hij naar haar terug. Ze ziet als hij binnenkomt meteen wat hij gehaald heeft.

- Zie je wel, opschik, zegt ze lachend.

- Nee, nee, dit is geen opschik, dit hoort er bij.

- Ben je vergeten dat ik maar een boerendochter ben, uit Ransdorp?

- Goed, goed, en ik ben maar een mulderszoon van bij Leiden. Maar ik kan toveren en dat kunnen niet alle molenaarszonen.

- En ik kan niet toveren; ik blijf dus maar heel gewoon een boerendochter.

- Jij, niet toveren? Jij tovert en tovert, je weet alleen niet hoe en wat!

Hij heeft de bontkraag over een stoel gehangen en is op haar toegelopen. Zij heeft haar werk weggelegd en nu staat ze op. Ze treedt hem tegemoet, ze weet dat hij haar wil omarmen en liefkozen.

Voorzichtig doet hij de parels aan haar oren, steekt hij de gouden speld

[p. 247]

afb. II Hendrickje Stoffels, ± 1653, verzameling Lord Duveen of Millbank, New York

[p. 248]

op de fluwelen rand van haar keurslijf. Hij legt haar het bont losjes om de schouders en doet dan een paar stappen achteruit. Er is ernst in zijn ogen en schittering tegelijk.

- Zo, zegt hij verrukt, zo is het goed.

- Geen pauweveren?, vraagt ze, en ze kijkt hem schalks aan.

- Nee.

- Geen sluier? Geen haarnet van goudbrokaat?

- Nee, nee, zo is het goed, zo zal ik je schilderen, morgen. O, liefste, je bent mooi.

In de leunstoel zat hij, met de oorbellen in de hand. Die nacht, dacht hij, heb ik haar Neeltje gegeven. Wat was ze warm, wat een gloed was er in haar lijf, dat stoofde de zinnen. Ze geurde, haar haren en haar huid geurden, ze was rijp en haar schoot wilde ontvangen. En hoe heb ik haar geschilderd!

Hij zag in herinnering het portret, een goed portret waarover hij heel tevreden was geweest toen het af was. Maar nu zag hij het zoals hij het toen en later in werkelijkheid nooit had beschouwd. Dat oor, het lelletje dat hij gekust had, telkens weer; het haar daarachter, springerig in haar nek en zijig en geurig! En die oorbel, die parel met dat lichtje. Dat hij nu pas zag hoe hij dat alles uit de verf te voorschijn gehaald had! De aanzet van die oorschelp tegen de wang, de sterke rake okerveegjes in de holten en langs de rand, het zuivere toetsje heel licht roze in een grijs waas en het tipje wit op dat lelletje, wonderlijk was het dat hij dat alles zelf gedaan had en het tot nu toe niet geweten had. Die tere schemer naast de neus, en die mond, die gefluisterd had en gezucht, kijk toch hoe hij die had opgeroepen uit wat smeuige materie. Rode glanzende lippen, even gescheiden, en in de transparante schaduw daartussen nog juist het wit van de tanden. Hoe kon hij toch nu pas merken dat hij de zuchten en de fluisteringen had meegeschilderd? En de ogen, waaruit het verstand en het begrijpen en een zuiver beminnen hem aankeken... verf, verf, maar betoverde verf, en wat een begenadiging!

Hij schudde het hoofd, alsof hij het visioen wilde kwijtraken, alsof het hem te machtig wend. Hij stond op en liep langzaam naar de kast. Vóór hij de oorbellen weglegde liet hij ze nog een keer even heen en weer gaan.

- Hendrickje, liefste, lief en mooi.

Hij sloot de lade, keerde zich om en leunde tegen de kast. Langzaam kwam het besef van het hier-zijn terug, het besef van het nu-zijn, in dit jaar op deze dag in de kamer waar het licht instroomde en uitstroomde. Hij zag weer de paarse en groene vlekken opkomen en vervagen aan de muur tegenover het raam. Hij merkte weer hoe stil het was in huis en buiten en niet lang meer stand hij te mijmeren vóór hij zich strekte om naar de ezel te gaan en het werk te hervatten.

Toen hij weer op de kruk zat en zich zijdelings boog om van het materialentafeltje zijn gereedschap te pakken, keek hij als bij toeval in de spiegel tegen de wand onder het raam. En hij zag zichzelf lachen.

[p. 249]

afb. III Zelfportret, 1665, Keulen

[p. 250]

Even later sneed hij uit het weerspannige werkstuk een effen hoek. Die spande hij op een nieuw raam en nadat hij andere verf op zijn palet had uitgewreven, begon hij te schilderen.

Toen Neeltje tegen de avond thuiskwam was de lucht wolkenloos geworden. De lage zon stond onder een effen-blauwe hemelkoepel.

Neeltje stapte de kamer binnen met een vrolijke groet. Ze wilde nog meer zeggen, maar ze zag wat haar vader die dag gemaakt had en hield in. Verbaasd keek ze een pons naar het zelfportret en vroeg dan:

- Waarom moest u lachen, vadertje?

- Er was vanmorgen een hoge bovenwind, kind. Heb je de wolken niet voorbij de zon zien drommen? Hier beneden, vlak over het land, was het bladstil, heel vreemd stil. Nu is het daar boven in de lucht ook stil geworden. Je grootvader, die molenaar, zou gezegd hebben: 't lijkt wel of het morgen zondag zal zijn. En dan lachte je grootvader, zie je, en dan lachte ik ook.

Geschreven in april 1956 aan de Oude Rijn, niet zo ver van Leiden, 350 jaar na Rembrandts geboorte.