Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 138]

Kroniek der Duitse letteren
J.H. Schouten

Tot de belangrijkste uitgaven van de laatste tijd behoren ongetwijfeld de verzamelde werken van Rilke¹⁾, waarvan nu het eerste deel is verschenen, op ivoorkleurig papier gedrukt, bewerkt onder auspiciën van het Rilke-archief (Rilkes dochter Ruth heeft hieraan meegewerkt), terwijl de verzorging van de tekst geschiedde door Ernst Zinn, die in een ‘Nachwort’ rekenschap geeft van zijn omvangrijke filologische arbeid. Hij heeft gezorgd voor: volledigheid van de opgenomen gedichten, betrouwbare teksten, rangorde naar de bedoeling van de dichter en aanbieding in de volgorde van het ontstaan. Hiervoor moest een enorme hoeveelheid werk verzet worden: de jeugdgedichten waren immers verspreid in verschillende tijdschriften, in archieven en verzamelingen in binnen- en buitenland of berustten bij privé personen.

Wie gewend is, kritische uitgaven van klassieke schrijvers te gebruiken, mist hier drie dingen: een apparaat van ‘Lesarten’, een inleiding tot de werken, en zakelijke verklaringen. Zinn heeft gelijk gehad, daarvan af te zien. Want waar ligt de grens tussen de objectieve explicatie van zakelijke details en subjectieve uitleg? Wanneer we b.v. denken aan de vele verschillende interpretaties van de Duineser Elegien (o.a. Kreuz, Guardini), dan zien we de onmogelijkheid van zulk een werk, althans voor dit ogenblik, in, temeer, omdat de omvang daarvan waarschijnlijk verdubbeld zou worden.

Dit deel bevat: Erste Gedichte. Die Frühen Gedichte. Die weisse Fürstin. Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke. Das Stunden-Buch. Das Buch der Bilder. Neue Gedichte. Der Neuen Gedichte anderer Teil. Requiem. Das Marien-Leben. Duineser Elegien. Die Sonette an Orpheus, en is dus een waardevol bezit voor ieder, die Rilkes gedichten waardeert en liefheeft.

't Is wel een heel niveauverschil, van Rilke af te dalen tot Ernst Wiechert (Meine Gedichte²⁾). Zelfkritiek was niet Wiecherts sterkste kant, maar zèlf heeft hij deze gedichten (enkele droeg hij in 1949 bij zijn tournée door Nederland voor) toch nooit uitgegeven. Omdat het boekje anders waarschijnlijk te dun werd, heeft de verzamelaar (wie was dat?) er enkele fragmenten uit de Totenmesse bijgevoegd.

De beste gedichten zijn die, waar de auteur eenvoudig blijft, b.v. Abendlied auf dem Rütihof (= het huis in Merikon, waar hij de laatste twee jaar van zijn leven heeft gewoond) of Der Vater. Buitengewoon overdreven, haast grotesk, is Einst: hij wil, terwijl de aardkluiten op zijn doodkist vallen, de wanden van die kist breken, de naam van zijn geliefde met alle kracht uitschreeuwen, zich bloedend door de koude aarde graven, om in het donker de andere kist te zoeken. Met zijn bloed wil hij de mol omkopen, om van graf tot graf de gangen te maken, en met zijn tranen

1) Ramer Maria Rilke: Sämtliche Werke Band I. Uitg. Insel Verlag. Wiesbaden.

2) Ernst Wiechert: Meine Gedichte. Uitg. Kurt Desch. Romanstrasse. München.

[p. 139]

de bevroren aarde doen smelten. Als hij dan door de kistwand tot zijn geliefde is doorgedrongen, zal hij haar hoofd aan zijn hart verbergen en samen met haar in eeuwigheid verzinken.

Ook in deze gedichten vinden we dezelfde motieven als in de romans (b.v. in de Majòrin) o.a. de verzoenende kracht van de moederfiguur. De moeder is, krachtens haar biologische moederschap, door God uitzonderlijk begenadigd:

Du wirst die Mütter rufen vor Deinen Himmelssaal

Und auf den goldnen Stufen sie krönen allzumal,

of:

Nur die Mütter machen den Tod zunicht,

Nur die Mütter halten das ewige Licht.

Dit brengt hem, de Protestant, althans de niet-R. Katholiek, tot een gebed aan Maria voor: Die Ausgewiesenen.

Een ander motief is zijn (d.i. Wiecherts) plaatsvervangend lijden voor zijn volk. (Du = Deutsland, hast die Hände mir bespieën), wat tot een zekere identificatie met Christus of een profeet (Der Prophet) leidt. Ik kan niet geloven, dat de auteur (hij overleed in 1950, dit boekje verscheen in 1952), dit werkje in deze vorm zelf uitgegeven zou hebben.

* _* *

We komen nu tot enkele nieuwe romans.

Hoe is de situatie van de moderne mens? Is die zonder enig perspectief? (Nichts in Sicht³⁾). Is ze één vergeefse vraag om antwoord op de levensraadselen? (Sie warten auf Antwort⁴⁾).

Over deze twee boeken, beide meesterlijk naar vorm en inhoud, het volgende. Nichts in Sicht is het verhaal van een Amerikaans vliegenier en een Duits duikbootkommandant (de auteur is dit zelf geweest, raakte 1943 in gevangenschap): bij een slag in de Atlantische Oceaan zijn ze in zee terechtgekomen, de vliegenier is ondanks zijn stukgeschoten arm in een gummiboot geklommen, en ook de Duitser zit daarin: nu drijven ze voort, onder een genadeloze verzengende zon, in een bootje van 2½ m lang en 1½ m. breed - niets in 't zicht. Hun hele leven gaat langs deze beide ten-dode-opgeschrevenen heen: ze praten over de meisjes, die ze hebben liefgehad, over de kameraden, met wie ze drinkgelagen hebben gehouden, over God en over het doel van hun leven, maar vinden niets dan het absurde. Eerst sterft de Amerikaan aan wondkoorts, enige dagen later de Duitser. Hij sterft midden in het water van dorst. Niets in 't zicht.

Deze novelle (140 blz.) is van een verbazingwekkende nuchterheid - tussen de tekst staan wetenschappelijke notities over het wezen van de dorst, de functie van de opperhuid, het karakter van hallucinaties, het karakter van de hoop. Bewust vermijdt de auteur elk pathetisch gebaar: hij ziet bijna geheel af van 't gebruik van adjectieven. De korte zinnen

3) Jens Rehn: Nichts in Sicht, Hermann Luchterhand Verlag. Berlin-Frohnau.

4) Jeanine Ebner: Sie warten auf Antwort. Verlag Herold. Wien.

[p. 140]

geven met de uiterste precisie de gedachte en de situatie weer, en door alles heen horen we het beklemmende ‘Leitmotiv’: Niets in 't Zicht.

De roman van Jeanine Ebner: Sie warten auf Antwort openbaart een verwant levensgevoel, al is de vorm ook volkomen anders. Zij, de wachtenden, zijn de mensen in het Stroomland, dus de wereld (men denke aan Kasack: Die Stadt über dem Strom). Ze wonen daar op bevel van de bouwheer. Wie is dat? Er is een overlevering uit de tijd na de grote vloed, die beweert, dat deze eens zijn zoon heeft gezonden, om te laten zeggen: ‘Ik ben de zoon van de grote bouwheer. Jullie bent de stenen. Maar de stenen zwegen. Hij zei tot de door de modder gesloten deuren: “Ga open, ik ben gekomen. Ik heb de maten meegebracht”. Maar hij vond geen oor en geen hand. Want de vrees had de mensen in de bergen van hopeloosheid en het struikgewas van het wantrouwen gejaagd: het stroomland lag leeg en zwijgend onder de donkere hemel’.

De mensen kunnen het ‘Bauamt’ niet bereiken; de weg daarheen wordt gevormd door de Organisaite, de Administratie, die op alle aanvragen inlichtingen geeft. De mensen doen hun verzoekschriften in flessen, die ze afleveren aan deze Organisatie met haar priesters en opperpriesters. Deze gooien de flessen in 't water, opdat ze zo bij de Bouwheer komen. De priesters verzekeren dat de Bouwheer zeker helpt, op directe of indirecte wijze, maar niemand heeft dit ooit ervaren. Zij wachten op antwoord. We zien het: om de onmogelijkheid, het transcendente te benaderen, uitdrukking te geven, gebruikt de schrijfster evenals Kafka de vele bureaucratische instanties - men denke aan Der Prozess en Das Schloss.

In dit stroomland komt op geheimzinnige wijze Angelikan, symbool voor de reine mensenziel. Zij heeft een brief bij zich van het ‘Bauamt’, maar die brief blijft ongeopend.

De psychiater Dr. Fröhlich wil op volkomen logische wijze een nieuwe mensheid stichten, als de tegenwoordige vernietigd is. Door zijn verbinding met de mephistophelische figuur Muni gelukt hem wèl de vernietiging, maar niet de opbouw. Tenslotte komt hij tot het inzicht, dat een daad van eenvoudige menselijke zelfopoffering méér waarde heeft dan het meest volmaakte koel-logische systeem. Dus, evenals bij Kafka, sporadisch een straaltje hoop. De roman - eerst zou de titel luiden: De Hulpelozen - speelt in hetzelfde geestelijk klimaat van Kafka, mist echter de clairvoyante realiteit van zijn beschrijving in het geserreerde proza. Maar hij is m.i. een van de belangrijkste werken van de laatste jaren.

Minder hoog sla ik de volgende aan, die van Feuchtwanger en Kesten. Lion Feuchtwanger (geb. 1884), afkomstig uit een Joodse koopmansfamilie, was een van de meest gehate tegenstanders van het Hitlerregime. Zijn huis in Berlijn werd het eerst geplunderd, zijn vermogen in beslag genomen. In 1933 ontweek hij nog tijdig naar Frankrijk, en leeft sedert 1941 in Californië. Van zijn oudere historische romans noemen we Die hässliche Herzogin Margareta Maultasch en vooral Jud Süss, de ondergang van een der helpers van Karl Eugen von Württemberg, als film en als roman een

[p. 141]

wereldsucces geworden. Hiernaast zou ik de Spanische Ballade⁵⁾ willen plaatsen: het leven van Alfons VIII, koning van Castilië (± 1194) en zijn geliefde Rachel Ibrahim, de dochter van zijn minister van financiën. Reeds Lope de Vega heeft aan deze stof dichterlijke vorm gegeven, daarna Grillparzer in zijn drama Die Jüdin von Toledo.

Feuchtwanger beeldt in zijn roman het lot van dit beroemde liefdespaar uit, achter deze personen staan de machten van politiek en kerk, staat heel het bewogen leven in het Spanje van 't eind der twaalfde eeuw, de tegenstellingen tussen Arabieren, Christenen en Joden, tussen burgerij en ridderschap. De koning, die aanvankelijk geheel in zijn liefdesspel is opgegaan en daardoor zijn regeringsplichten heeft vergeten, wordt op onzachte manier uit zijn dromen gewekt, en werpt zich in de veldslag van Alarcos, waarin zijn leger wordt vernietigd. Donna Rachel, Fermosa (= de schone) noemt men haar, wordt door een woedende volksmenigte gedood. In heel de bonte mengeling van figuren zien we ook de beroemde Franse troubadour Bertran de Born (o.a. bekend door Uhlands ballade), die met zijn krijgsliederen de scharen tot geestdrift brengt. De titel: Ballade voor dit boek is goed gekozen: het is inderdaad een werk van episch-lyrisch en dramatisch karakter, alle drie tegelijk.

Hermann Kestens: Sohn des Glücks is de geschiedenis van de oplichter Gabriël, een soort Don Juan of Casanova, minus de brillante eigenschappen van deze vrouwenjagers. Driemaal in een week verandert hij naam en beroep, afkomst en levensgeschiedenis, driemaal per week koestert hij de grote passie voor een of andere gehuwde vrouw, die prompt haar man en kinderen vergeet, om zijn ‘geliefde’ te worden. 't Is een liefde, die niet ontluisterd kan worden, omdat ze nooit luister bezeten heeft. Het grote recente voorbeeld van de oplichtersroman, Felix Krull van Th. Mann, boeit ons door de virtuoze taalbeheersing en het geweldige literaire kunnen van de auteur - Kesten kan daaraan zelfs niet tippen. Ik vermoed, dat Fabian van Erich Kästner hem ‘geïnspireerd’ heeft om Gabriël een moralist te noemen. Deze beweert althans ‘Ik heb slechts één talent: moralist te zijn. Ik heb slechts één doel: een fatsoenlijk mens te zijn. Slechts één doel: Een rustig leven te leven. Ik heb een eenvoudig hart’. Dit staat op een van de laatste bladzijden. Misschien dat een vervolg ons gelegenheid geeft, de verwerkelijking van deze schone bedoelingen te zien; hier zijn ze zelfs niet in beginsel aanwezig.

* _* *

Ten slotte nog enkele boeken van geheel ander karakter. Das Geheimnis der Mönche⁷⁾ van de bekende Zwitserse hoogleraar Walter Nigg had reeds eerder aangekondigd moeten worden, temeer omdat inmiddels de Nederlandse vertaling verschenen is.

Nigg heeft grote bewondering voor de stichters der monnikenorden, waardoor hij de praktijk van de kloosters in het verleden niet altijd met

5) Lion Feuchtwanger: Spanische Ballade. Rowohlt Verlag. Hamburg.

7) Walter Nigg: Das Geheimnis der Mönche. Artemis Verlag. Zürich.

[p. 142]

kritische blik beschouwt. Geestelijke genezing van onze zieke cultuur is z.i. alleen mogelijk door de stichting van nieuwe monnikenorden, ook van Protestantse zijde - een merkwaardige parallel tot de ‘Glasspielerorden’ van Herman Hesse. Ziet Hesse redding alleen door een wedergeboorte van de geest op humanistisch-religieuze basis (ascese en mystiek), bij Nigg staat het werkelijke beleven van het Evangelie in het centrum, waarbij hij zich vooral op Kierkegaard beroept.

Voor ieder beoefenaar van de literatuur is Martinis Wagnis der Sprache⁸⁾ een waardevol en belangrijk boek. Evenals Auerbach in Mimesis kiest Martini een bepaalde representatieve passage uit het werk van een schrijver; nam Auerbach ze uit de hele wereldliteratuur, van Homerus tot Virginia Woolf, Martini kiest ze uitsluitend uit de Duitse, en wel van Nietzsche, Gerhart Hauptmann, Arno Holz, Rilke, Th. Mann, Hofmannsthal, Heym, Kafka, Döblin, Carossa, Broch en Benn. Gewapend met een diepe kennis van het oeuvre van de schrijver (die is hiervoor onmisbaar) interpreteert hij het gekozen stuk; hij wil echter niet alleen die passage verklaren, ook voorstudies geven tot een literatuurgeschiedenis van de nieuwere tijd.

In het moderne proza van de 20ste eeuw is de conventie van de vormen en de bestaande taalordening verdwenen, zegt Martini; met Nietzsche begint het radicaal nieuwe, wie nu schrijft, begeeft zich in het waagstuk van de taal.

De auteur releveert tal van belangrijke punten, o.a. de waarde van het symbool en van het gebaar; het is hem jammer genoeg niet altijd gelukt, de dingen eenvoudig te zeggen: Dit is wèl gelukt aan Willi Fleming in zijn werkje Epik und Dramatik⁹⁾, dat de principiële problemen en kentekenen van onderscheiding tussen epische en dramatische literatuur behandelt. In 't bijzonder interessant, waar de auteur met allerlei voorbeelden, voornamelijk aan de Duitse literatuur (maar ook aan andere!) ontleend, zijn bedoeling verduidelijkt.

Nog meer voor vakmensen is het werkje van Marianne Thalmann over Ludwig Tieck¹⁰⁾, de romantische man van de wereld uit Berlijn, Tieck, die als ‘Unterhaltungsschriftsteller’ op laag niveau begonnen en op hoog niveau geëindigd is. Als uitgangspunt van haar onderzoek heeft zij de verzameling Phantasus gekozen. Naast het beeld van de dichter, dat menselijk warm is getekend, geeft zij ook een indruk van de hele kring van dichters en filosofen, om de man, die door Hebbel ‘de koning der Romantiek’ werd genoemd.

Reiners: Kunst der Rede und des Gesprächs¹¹⁾ is voor een zeer brede kring bestemd. Redevoeringen in het parlement, aan het graf en op de kansel worden in opbouw en uitwerking besproken. Praktische raadgevingen voor de spreker, zowel bij zijn redenering (levendige stijl, geen afgezaagde uitdrukkingen, beknoptheid, humor, een goed begin en een pakkend slot) als in de discussie. Ook het gesprek wordt behandeld, vooral het gewichtigste deel daarvan, nl. het luisteren. Een uitmuntend boekje, speciaal voor hen, die veel in 't openbaar moeten spreken.⁶⁾

8) Fritz Martini: Das Wagnis der Sprache - Interpretationen deutscher Prosa. Uitg. Ernst Klett, Stuttgart.

9) Willi Fleming: Epik und Dramatik.

10) Marianne Thalmann: Ludwig Tieck.

11) Ludwig Reiners: Die Kunst der Rede und des Gesprächs. Alle drie Sammlung Dalp, uitgave Francke Verlag. Bern.

6) Hermann Kesten: Ein Sohn des Glücks. Verlag. Kurt Desch. München.