Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 112]

Theologische kroniek
Okke Jager

‘Wij, die zelden of nooit een monumentaal gebouw in steen hebben weten op te trekken, leven onze drang naar monumentaliteit uit in de fantastische constructies, waarin wij onze beginselen onderdak moeten brengen en tenslotte nog het beetje ruimte moeten overhouden, nodig om als doodgewone, volstrekt niet stoere en principiële mensen te kunnen leven. Voor dat laatste is altijd het compromis nodig, en wij sluiten het dan ook. Maar wij moeten het daarvoor afgeschoten levenshokje ergens kunnen inpassen tussen de zuilen en onder de koepels. Het mag nooit zomaar een compromis lijken, en wij kunnen het alleen accepteren, als wij over het gehele geval eerlang nog een diepgaand principiëel gesprek mogen houden. Het tijdverlies (want resultaten heeft het toch niet) hebben wij er graag voor over.’

Dit schreef Prof. Mönnich in zijn karakteristieke ironie. Ridderbos, S.J. (wij kunnen van de ridders het bos niet meer zien) nam uit deze alinea van Mönnich één zin over - die over dat diepgaand principiële gesprek - en plaatste deze zinsnede boven zijn studie ‘Compromis’. Dat hij de daaropvolgende regel niet méé citeerde, kunnen wij begrijpen en billijken; maar het is toch wel spijtig, dat hij de daaraan voorafgaande zinnen ook niet overnam, - hoewel zijn ironie te waarderen is, waarmee hij Mönnich's ironisch woord als een tang op het varken van zijn serieuze voorwoord laat slaan.

Zijn studie is een louter-historische benadering van een ethische grondvraag: Is radicaal christen-zijn in deze wereld mogelijk, of worden wij door een conflict tussen norm en werkelijkheid tot een compromis gedwongen? Al vallen ‘monisme’ en ‘dualisme’ niet eenvoudig samen met 19e en 20e eeuw (overigens klopt dit schema ook niet altijd), het is verbazingwekkend te ontdekken, hoe mijlenver wij verwijderd zijn van de vlotte oplossingen van de vorige eeuw.

Ridderbos, Nic. H., wijst ook op het gevaar van te vlotte oplossingen. Bij de vergelijking van het Oude Testament en de wereld buiten Israël dreigen wij de niet-Joodse godsdiensten te laag aan te slaan. De gegevens van Mari kunnen erop wijzen, dat Israëls voorvaderen in Kanaän, misschien zelfs al in Mesopotamië, verschijnselen hebben gekend als die later door Jahwe in Zijn dienst genomen zouden worden.

De Joden en de Kerk hebben elkaar nodig, omdat zij elkaar een onbeantwoorde en uitdagende vraag zijn. Buber heeft er steeds op gewezen, hoe het Jodendom bedreigd wordt door het gevaar van een kortsluiting in de spanning van het verbond (Sabbatai Zewi) òf van een opheffing van de spanning door eliminatie van één der beide polen van het verbond (Spinoza). Aalders schreef een oriënterend boekje over Buber. Wij hebben deze injectie nodig tegenover onze griekse verintellectualisering, maar wij

[p. 113]

zijn geneigd vraagtekens te zetten, wanneer Aalders opmerkt, dat zelfs het trinitarisch en christologisch dogma door het vuur van de existentiële critiek moet heengaan.

Van Ruler bundelde 16 kostelijke toespraken over Jezus Christus en de wereld onder de titel van zijn levensprogramma: ‘Vertrouw en geniet’. Wij komen hier in aanraking met een levensblijheid, een levenskunst, en een beleven van de schepping, waarvan wij ons afvragen, of een ‘prozaïsch’ mens ooit deze hoogte zal kunnen bereiken. De schrijver zegt zelf: ‘Van hier uit kan men alleen lyrisch, dichterlijk de werkelijkheid beleven’. Is dit normatief voor elke christen? Of krijgt ieder mens bij zijn wedergeboorte een dichterlijke visie? Is dat te mooi om waar te zijn? Of is dat wel wáár, maar te weinig wèrkelijk?

Van Ruler is een goede overgang van de zuilen en de koepels van onze principe-paleizen naar de luchtige en speelse toon, waarmee Ton van Lier enige flitsen uit het leven van een dominee zonder enige pretentie beschreven heeft.

Het nieuwe dagboek van Stanley Jones is ook niet zwaarwichtig. Hij brengt ons bij God via vragen als: ‘Kan het heelal bij toeval ontstaan zijn?’ en via de oproep om normaal te zijn en genoeg vitaminen te gebruiken. Men zou wat hij ergens over Künkel zegt, ook van hem zelf kunnen zeggen ‘Zijn psychologie en zijn christendom hebben hem tot dezelfde slotsom gebracht.’ Dit dagboek is door-en-door Amerikaans, maar het nieuwe Jeruzalem heeft ook een poort aan de West-zijde.

Toch blijft het christendom een enge poort. Kristensen, die in zijn ‘Inleiding tot de godsdienstgeschiedenis’ voor een groot deel herhaalt wat hij al eerder schreef, wil ‘met sympathie tegenover het vreemde geloof staan.’ Hoogst onwetenschappelijk durft hij uitgaan van een voorgevoel, dat hem zegt, welke gegevens van wezenlijke betekenis zijn en welke niet. Hij noemt ‘historische oorsprong’ een onhistorisch begrip. Waardevol is zijn betoog over de Romeinse godsdienst, die niet zo prozaïsch en fantasieloos blijkt te zijn als men dikwijls denkt. Er is poëzie, die men niet kan ‘verstaan’ zonder te weten, hoe diep in de menselijke ziel de gedachte kan leven, dat de dood potentiëel leven is (Egypte: de Nijl is het chaoswater èn de vruchtbaarheid) en dat water en leven van één natuur zijn (in de Avesta-godsdienst kon daardoor de verdrinkingsdood een probleem worden!). Kristensen voelt zó ‘mee’ met de godsdiensten die hij beschrijft, dat hij de absoluutheid van het christendom niet tot zijn recht laat komen, - wat overigens alleen aan de Heilige Geest goed is toevertrouwd.

En wat is ‘het’ christendom? Men krijgt telkens het gevoel, dat Rome ‘an other religion’ is, wanneer men Luthers werken leest, waaruit Kooiman een bloemlezing heeft samengesteld. Luthers ernst en humor zijn beide even verkwikkend, in deze minder bekende geschriften: over enkele psalmen, en brieven aan zijn vrouw en zijn moeder.

Zijn en ons conflict met Rome zijn onovertroffen getekend in het al veelbesproken werk van Berkouwer, waarvan een tweede druk is ver-

[p. 114]

schenen, en dat in verschillende talen ‘overgezet’ zou moeten worden.

Van de veelbeluisterde en gebundelde radio-lezingen over de Apocriefen door Dr. v. Stempvoort is nu reeds een Duitse vertaling in voorbereiding. Hij wijst er vooral op, hoe de apocriefen steeds antedateren: de daden van de man-Christus worden in de jeugd teruggelegd en de Maria-geschiedenis begint zich al af te tekenen in de belevenissen van Anna. Zijn exegese van 1 Petrus 4 is aanvechtbaar. De Apocriefen ‘dewelke de kerk wel lezen kan’ worden vrijwel nooit door de Kerk (b.v. bij de praelectuur tijdens de kerkdienst) gelezen, maar dat kan toch zijn nut hebben. Van Stempvoort ziet het als verfrissend (tegenover de schlablonen der doorsnee-stichtelijkheid, die de reeds lang vergeten, vaak gebrekkige catechese beheersten, waarop onze kennis van het N.T. berust) om de weg der contrast-werking in te slaan en op deze wijze de hoge waarde van het primaire tegenover het secundaire opnieuw te leren zien. Deze verfrissing hebben wij nodig (ook al zou men ditzelfde argument kunnen gebruiken voor het lezen van riool-lectuur).

Er is in onze materialistische tijd een grote aandacht voor de menselijke ziel. Van der Leeuw e.a. hebben aangetoond, hoe onze waardering van de ziel meer grieks is dan christelijk. Het is in de mode om de verbondenheid van ziel en lichaam te accentueren. De opvatting, die men daarover heeft, hangt nauw samen met de opvatting, die men over het sterven heeft. Prof. de Graaf heeft eens op de vraag, wat er van hem bij zijn dood zou overblijven, geantwoord: ‘dat, wat er van mij overblijft, als ik mij overgeef aan God.’ Zo is er vaak een merkwaardige samenhang tussen de opvatting over de overgave van het geloof en die over het sterven. Als onze ziel in het geloof creatief kan zijn, kan zij allicht ook in het sterven nog iets betekenen. Maar als het geloof met zich meebrengt, dat er niets van ons overblijft, dan hebben we ook geen ‘onsterfelijke ziel’, - dan kan alleen een opstanding, een schepping uit niets, ons nog redden. Dit is onder invloed van Van der Leeuw een gangbare gedachte geworden.

Maar nu heeft Heering een boek over de ziel geschreven, dat de zaak heel anders bekijkt. Heering verzet zich tegen de ‘negatieve’ zielsbeschouwing van de Reformatie. Het kan ‘religieus gesproken’ volkomen juist zijn, wanneer men zichzelf ‘ganselijk onbekwaam’ voelt ‘tot enig goed’, maar daarom mag men zijn medemensen en ‘de mens’ nog niet beschouwen als ‘nietswaardige schepselen’. Het moet met deze opvatting samenhangen, dat hij het spreken over een ‘onsterfelijke ziel’ niet zo grieks en on-christelijk vindt als v.d. Leeuw. Als men een mening heeft over wat er dient te gebeuren bij de ‘wedergeboorte’, heeft dat z'n invloed op de beschouwing, die men heeft over wat er zal gebeuren bij het sterven. Kan de ziel zelf een positieve bijdrage leveren? Is er alleen maar een schepping uit niets? Is er dan geen herschepping? Waar blijft de identiteit?

De discussie zal over deze vragen moeten doorgaan.

Schilder discussieerde graag, ook over de hemel. Zijn ‘Wat is de hemel?’ is herdrukt. Het hoofdstuk ‘Over de gemakkelijkheid van ons onderwerp’ is het moeilijkst. Schilder heeft God liefgehad met zijn gehele

[p. 115]

verstand. Voor hem was het een stuk gehoorzaamheid om na te dénken over de hemel. Hij moest daarvoor vooral te rade gaan met visioniare, dichterlijke bijbelgedeelten, die niet allereerst door het dénken beheerst worden. Als dergelijke teksten over de hemel spreken als over een plaats, zegt dat niet zo veel. Alleen de aanwezigheid van het lichaam van Jezus in de hemel geeft ons houvast.

Bij de bespreking van Jezus' woord over ‘de nieuwe wijn’ blijkt Schilder niet gezien te hebben, hoe merkwaardig het is, dat Jezus ná het ‘bloed’ plotseling in Zijn beker weer ‘de vrucht van de wijnstok’ zag: in één beker is de genade èn de natuur, de verlossing èn de schepping. Maar geldt dat niet van ons allen, dat wij het verband tussen het werk van de Zoon en dat van de Vader zó weinig zien, dat wij zitten niet het ‘cultuurprobleem?’ en aanverwante vraagstukken?

Wurth toont het verband aan tussen de nieuwe apostolaats-koers in de Hervormde Kerk en de verkiezingsleer van Barth. Het modewoord ‘solidariteit’ wijst maar niet op een practische aangelegenheid of een subjectieve houding van ons tegenover anderen, maar heeft een theologische fundering: vanuit Christus valt de grens tussen kerk en wereld weg. Na lezing van Wurths werkje vraagt men zich af: zou ook onze ‘gereformeerde verkiezingsleer’ niet méér invloed moeten hebben op onze evangelisatie? Juist bij het evangelisatie houden wij vaak met onze ene hand de verkiezingsleer achter onze rug, terwijl wij de andere hand uitsteken met het algemene aanbod der genade. En onze rechterhand weet niet, wat de linker doet. Dat de verwerping niet zo positief-geladen is als de verkiezing. maar alleen een ‘laten blijven in de zonde, waarin zij zichzelf gestort hebben’, - wat betekent dat voor onze evangelische benadering van de mens? Moeten wij déze vorm van verwerpen niet zó weerspiegelen, dat wij nooit een deur sluiten, maar alleen wijzen op de deur, die gesloten is en die door het evangelie opengaat?

In deze kroniek werden besproken:

Dr. S.J. Ridderbos, Compromis, Kok, Kampen.

Dr. Nic. H. Ridderbos, Israëls profetie en ‘profetie’ buiten Israël, serie Exegetica, Van Keulen, Den Haag.

Dr. W. Aalders, Martin Buber, Erven Bijleveld, Utrecht.

Dr. A.A. v. Ruler, Vertrouw en geniet, Voorhoeve, Den Haag.

Ton van Lier, Tussen kerk en pastorie, La Rivière & Voorhoeve, Zwolle.

E. Stanley Jones, Overvloedig Leven, H.J. Paris, Amsterdam.

W. Brede Kristensen, Inleiding tot de godsdienstgeschiedenis, v. Loghum Slateterus, Arnhem.

Luther, Door het geloof alleen, Bloemlezing, Erven Bijleveld, Utrecht.

Dr. G.C. Berkouwer, Conflict met Rome, 2e druk, Kok, Kampen.

Dr. v. Stempvoort, Waarheid en Verbeelding, Callenbach, Nijkerk.

Dr. G.J. Heering, De menselijke ziel, v. Loghum Slaterus, Arnhem.

Dr. K. Schilder, Wat is de hemel?, 2e druk, Kok, Kampen.

Dr. G. Brillenburg Wurth, Heroriëntering t.a.v. de ontmoeting tussen kerk en wereld, Kok, Kampen.