Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 82]

De realistische film
Aize de Visser

Het realisme van de film is wel het meest kenmerkende van de cinematografie. Wij hebben reeds meerdere malen gezien, dat voor de verbeelding van de toeschouwer weinig of geen plaats overblijft. In de meest zuivere vorm vinden we dit realisme in de documentaire, de film pur sang, weergave van wat het oog ziet, fixering van wat in voortdurende beweging is, het merk van tijdloosheid geven aan wat aan een ononderbroken verandering onderhevig is.

Het is merkwaardig dat, waar Nederland met een aantal voortreffelijke documentaires in de loop der jaren op filmgebied naar voren is gekomen - we denken hierbij aan het werk van Joris Ivens, Ballade van de hoge hoed, Bert Haanstra, Spiegel van Holland, Herman van der Horst, 't Schot is te boord, e.a. - de speelfilm nog steeds een armoedig en kwijnend bestaan voert. Gelukkig zijn we met Ciske de Rat bevrijd van het snorrenen baardenplakfeest alsmede van de gekke mannetjes die steeds maar weer gekke dingen moeten doen - men denke aan Het wonderlijke leven van Willem Parel - en tevens van het idee, dat in ons land geen goede acteurs zouden huizen.

Een goed manuscript - en bewaar ons voor Piet Bakker - en een goede regisseur, van wie men niet gedwongen wordt te denken, dat hij iedere morgen begint met de halfmontere uitroep: Komt jongens, duikt nog es in de baardenkast, en wie heeft er nog een idee dattemekunnelache - en het moet beslist binnen het raam der mogelijkheden liggen een beperkt aantal goede Nederlandse speelfilms te vervaardigen.

Doch dit terzijde.

Door de bank wordt onder de realistische film verstaan het product dat diegenen trekt, die zich voorheen bij voorkeur in de vrij uitvoerige werken van de heer Zola verdiepten. Zij kunnen in de bioscoop te kust en te keur terecht. De rolprenten, waarop zij afstevenen, dragen veelal titels, die zijn opgebouwd rond de woorden ‘zonde’ en ‘zondares’, welke woorden ook al een zeer aparte betekenis hebben gekregen. De makers van deze films hebben, als men hen geloven wil, dikwijls geen andere dan de zeer nobele bedoeling een rij ontzagwekkende misstanden te lijf te gaan of te onthullen, en zijn dan ook, weer als men hen geloven wil, in een of andere voor de buitenstaander wel is waar ietwat vreemde, doch verbeten strijd met allerlei duistere elementen gewikkeld. Nu ja, er wordt inderdaad wel iets onthuld, onder meer dat de producenten niet veel blanker gewetens kunnen hebben dan de figuren die in hun producten tenslotte steeds aan het kortste eindje trekken.

Crime doesn't pay mag waar zijn, het geldt zeker niet voor de filmmagnaten.

Het zou overigens de moeite waard zijn een aantal van deze rolprenten

[p. 83]

Een sfeer van wanhopige uitzichtloosheid

de revue te laten passeren en te zien welk een merkwaardige overeenkomst er tussen de verschillende producten bestaat; het zou niet minder interessant zijn de psychische gesteldheid van de geregelde bezoekers dezer zonde-realisaties onder de loupe te nemen.

A la bonheur, de aard van deze gesteldheid zal wel iets te maken hebben met de mogelijkheid, die de film nu eenmaal heeft, om de toeschouwer de suggestie te geven dat wat op het witte doek afgebeeld wordt niets minder is dan la verité, toute la verité, waaraan men zelf deelgenoot is, waarbij men lijfelijk aanwezig is. Een groot aantal mensen lijdt in de bioscoop blijkbaar aan bewustzijnsvernauwing. Naar wordt het echter als deze psychische gesteldheid buiten de bioscoop niet meer gecureerd kan worden; als de jongeman, die in het buurttheater geregeld in een wereld verkéért waar moord en doodslag normaal zijn, geen ‘normale’ samenleving meer kan herkennen.

Het hangt voor een belangrijk deel van de toeschouwer af hoe hij een bepaalde situatie op het witte doek, zal verwerken. Zo zal het de maker van het tweede deel van 08.15, dat tussen haakjes veel beter is dan het

[p. 84]

eerste deel van de verfilming van Kirsts bestseller, niet euvel geduid mogen worden, dat een aantal mensen, na dit vervolg gezien te hebben, tot de conclusie zal komen, dat het Duitse leger in de grond van de zaak toch niet de zwijnentroep was, waarvoor we het lange tijd hielden. Ik geloof nl. - maar ook dit is uiterst subjectief - dat de maker van deze film alleen maar heeft willen aantonen, dat ieder leger altijd een zwijnentroep is.

De Amerikaanse ambassadeur in Italië is ook bang geweest voor een dergelijke bewustzijnsvernauwing met betrekking tot de Italiaanse bezoekers van de film Blackboard jungle, welke op uiterst indringende wijze bepaalde misstanden op bepaalde Amerikaanse scholen behandelt. Haar advies Blackboard jungle niet in Italië uit te brengen grondde zij op de overweging dat men in het buitenland wel eens het idee zou kunnen krijgen, dat de hier getekende toestanden normaal zouden zijn in haar geboorteland.

Heeft dan de maker van een film niet een bepaalde verantwoordelijkheid voor de inhoud van zijn product? Kan hij dus iedere situatie op het witte doek brengen, zonder zich zorgen te maken over de eventuele reacties bij de toeschouwer?

Tot deze vraag worden we geïnspireerd door het jongste werk van Henri-Georges Clouzot, Les Diaboliques. Clouzot, bekend door zijn vroegere werken Quai des Orfèvres, Manon, doch vooral door Le salaire de la peur is typisch een man, die zich weinig aan anderen gelegen laat liggen.

De geschiedenis speelt zich af in een jongensinternaat, geleid door madame Delasalle, die zich echter geheel heeft te onderwerpen aan de wil van haar man, een bruut, die bovendien nog een verhouding heeft met een lerares. Hetgeen madame Delasalle weet.

De hele film draait in de grond om de moord die de beide vrouwen op initiatief van de bovengenoemde lerares op monsieur Delasalle plegen en de gevolgen die deze misdaad in beider levens heeft.

Clouzot heeft zelf, na de première van zijn film o.m. het volgende gezegd:

‘Les Diaboliques heeft in Frankrijk een bijna verbijsterende première beleefd. Ik ben de critici zeer erkentelijk voor de importantie, die zij mijn film hebben toegeschreven, ik ben zeer trots op de ruimte, die de pers eraan heeft gegeven. Zo ik al - als iedereen - de voorkeur geef aan loftuitingen, aan de andere kant weet ik ook te berusten in critische aanmerkingen of zelfs uitroepen van verontwaardiging.

Toch is mijn vreugde vermengd met verwondering: men heeft wel eens gezegd, dat ieder succes te danken is aan een reeks van misverstanden. Ik weet het. Ik weet ook, dat niets in mijn films uiteindelijk die vorm krijgt, zoals ik die in mijn verbeelding voor mij heb gezien. Dat de marge, die er bestaat tussen het scenario en de montage, gedurende het opnemen van de film zich nog steeds vergroot. Ik weet dat mijn oorspronkelijke ideeën niet bestand zijn tegen de mogelijkheden, die zich voordoen en waarvan ik iedere dag in de studio profiteer.

[p. 85]

Realisme tot in de perfectie

Ik weet dat ik mij, hoewel steeds persoonlijk aanwezig in de studio, een enkele maal een aardig eind laat wegslepen van mijn uitgangspunt. Ik weet dat allemaal en toch sta ik opeens verbaasd tegenover de reacties van enkele ‘beroeps’-toeschouwers. Het komt mij voor alsof ik een film gemaakt heb en zij een andere gezien hebben.

Misschien sta ik nog te dicht bij Les Diaboliques om mij een oordeel te kunnen vormen of misschien heb ik onbewust in details dingen gelegd, die ik niet opmerk. In elk geval, indien men in deze film meent een ethisch probleem te kunnen onderkennen, dan zweer ik, dat dat er ingekomen is zonder dat het mij opgevallen is. Voor zover ik weet behelst Les Diaboliques geen enkele boodschap, noch wijsgerig noch sociaal. Indien de - overigens elementaire - karakters zwart zijn afgeschilderd dan is dat gebeurd, omdat het moeilijk is om moordenaars een zacht rose kleurtje mee te geven en omdat iedere politiefilm een geschiedenis is van een of meer moorden.

Zo enkele details afschuwelijk mochten lijken, zij benaderen slechts van verre de gruwelen van het meest alledaagse gemengde bericht.

[p. 86]

Vera Clourot als de ten dode beangste madame Delasalle

De film is een prachtig middel om zijn tijdgenoten toe te schreeuwen wat men op het hart heeft, maar zij is ook een prachtig uitdrukkingsmiddel wanneer men heel eenvoudig een verhaal te vertellen heeft, waarmee men wil verstrooien.

Dit keer heb ik alleen maar wat verstrooiing willen brengen aan het kleine jongetje en het meisje, die - op één oor - in het hart van iedere bezoeker en bezoekster slapen. Het kind verbergt zijn hoofdje in het kussen en smeekt: Papa... papa..., fais-moi peur.

Clouzot ontkent dus, dat zijn nieuwste film een boodschap heeft. En - aannemende dat hij deze bedoeling niet heeft gehad - toch bezit zij deze wel. Want zijn film tekent een stuk leven, weliswaar ontsproten aan de verbeelding, doch daarom niet minder waarneembaar gerealiseerd. En deze verwerkelijking is dan ook het verschil met elk krantenbricht. Iedere film heeft een boodschap, want het is een stuk leven dat appelleert aan het bestaan van de toeschouwer. Uit de confrontatie van het gevoelsleven van de bioscoopbezoeker en het leven, dat zich afspeelt op het

[p. 87]

witte doek, dat door het witte venster wordt waargenomen, ontstaat een spanning, die door de bezoeker, en door hèm alléén, verwerkt dient te worden.

Vader, maak me bang... De reactie die ontstaat uit de confrontatie tussen het gevoelsleven van het kind en de wereld geboren in de fantasie van de vader, wordt door vader en kind beiden beleefd en opgelost. Een vader die zijn kind in de angst alleen laat is een ontaarde vader.

En nergens is de mens zo alleen als in de bioscoop. Hij staat eenzaam, niet alleen tegenover de andere bezoekers maar ook tegenover het leven, dat zich voor hem afspeelt.

Hitchcock weet in zijn films, neem bijvoorbeeld Rear Window, ook het instrument van de suggestie en de angst prachtig te bespelen. Maar hij spéélt, terwijl het bij Clouzot allemaal bittere ernst is geworden. Als Clouzot de zwarte zijde der menselijk ziel gaat verbeelden, dan is er ook niets dat niet sneuvelt onder zijn genadeloosheid. Dan moet het scheepje, dat een kind van een krant vouwde en dat drijft in een waterplas, ‘natuurlijk’ ook kapot. Dan kan er nergens meer liefde bestaan en is ieder op jacht naar eigen ondergang.

En dan zijn er tenslotte nog steeds een aantal grenzen, die men niet straffeloos kan overschrijden. De tot in alle details uitgewerkte verdrinkingsmoord in Les Diaboliques is zulk een overschrijding van de grenzen.

Zou dan Les Diaboliques wel een aanvaardbare film geworden zijn, als deze grenzen niet waren overschreden? Wij betwijfelen het ten zeerste. Want haar kracht schuilt in het macabere, in het tot het uiterst doorgevoerde lugubere van het ‘geval’. Het is niet te verwonderen dat er zulk een dringend beroep op de toeschouwer gedaan wordt het ‘geheim’ van deze rolprent niet te verraden.

Zonder het trucje, dat tenslotte prijs gegeven wordt aan de bekendheid, zou wellicht geen mens zich al te zeer interesseren voor het realisme in dit jongste product van de kùnstenaar Clouzot.