Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 48]

Verbeelding als belijdenis (XII).
J.W. Schulte Nordholt

En een eeuwig leven

Wat een majestueus slotaccoord is het zinnetje dat hier boven staat, van de twaalf artikelen. Vergezichten van godzalige fantasie openen zich, prachtige landschappen met paradijselijke bomen en helder water, blinkende steden aan rivieren des levens, gouden paleizen en een glazen zee, het is één en al licht en vrolijkheid, die eeuwige toekomst. Het zou goed zijn zich even te bezinnen op de achtergronden van dit alles. Te bedenken b.v. dat deze heerlijkheden niet een specifiek-christelijke aangelegenheid zijn, maar een menselijk patroon, waarop alle volken gaarne hebben voortgeborduurd. In de Egyptische riet- en spijsvelden groeit het graan in gouden overvloed en abnormale afmetingen, in het Griekse Elysium waait de zachte zephyr en bespelen de zaligen heldere harpen, enzovoorts, enzovoorts. Het is een in-menselijke aangelegenheid eigenlijk, dat paradijs, en het bestaat gesaeculariseerd voort in de Pastorale en het Luilekkerland.

En om ons zal der aarde goede schoot
Opnieuw de dieren en 't geboomte baren
en de fonteinen van het paradijs.

Zo parafraseert de moderne dichter Jan Wit deze oeroude gedachten in een vers over het Orphische paradijs. Want het is een aardse aangelegenheid, dit alles.

Een tweede bedenking komt daarbij. In het Oude Testament vinden wij hiervan niets. Er is wel een groots Messiaans toekomstvisioen maar nergens en nimmer wordt het armzalig bestaan heerlijk voortgezet. Voor een boom als hij afgehouwen is, is er verwachting, maar de mens geeft den geest: waar is hij dan? zegt Job tot zijn vrienden. En Hizkia zingt: Die in het graf neerdalen, zullen op uw waarheid niet hopen. De levende, de levende, die zal U loven, zoals ik heden doe. Pas langzamerhand komt de gedachte dat de God die zo onmetelijk trouw is, ook in de dood getrouw zal zijn. Maar een visioen wordt het nergens. Het Christendom eerst - door hoeveel invloeden bepaald, dat mogen de theologen uitmaken, die over dit alles al een hele litteratuur hebben geschreven - geeft gestalte en omtrek aan de wereld die wij met een allernaarst woord het hiernamaals noemen. En de Christelijke kunst gaat er dan van getuigen de eeuwen door, daarbij beelden van de eindtijd en van de hemel vermengend.

Daardoor is één van de voornaamste voorstellingen van die andere wereld de hemelse stad Jeruzalem, in de visioenen van de Openbaring zo prachtig beschreven. In het grootse pelgrimslied van Johannes Mayfart wordt zij bezongen, een stad vol zaligheid en muziek.

[p. 49]

Mozaïek uit de San Vitale in Ravenna
De stad Jeruzalem

Jerusalem, du hoch gebaute Stadt,
Woltt Gott, ich wär in dir!

Toch vindt men dit motief in de beeldende kunst uiterst zelden. Hierbij gaat een afbeelding van de symbolische stad naar een mozaïek uit de San Vitale in Ravenna. Eigenlijk heeft het daar nog niet eens helemaal de waarde die wij bedoelen, het is symbool van de ecclesia ex circumcisione, de kerk uit de Joden en het heeft dan zijn pendant in de ecclesia ex gentibus, Bethlehem. De gedachte aan de zalige stad ligt daar toch al in besloten, dit is de ecclesia triumphans. In een streng en schoon rhythme heeft de kunstenaar zijn mozaïek opgebouwd, boven de van ramen voorziene muren uit rijzen simpele gebouwen, sommige duidelijk van klassieke herkomst, maar het geheel tot een bijna abstracte eenheid van lijnen en kleurvakken samengevoegd. Er is een interessante lijn te trekken van deze voorstelling naar de uitbeelding van Jeruzalem op de fresco's van Piero della Francesca in Arezzo en van daar weer naar sommige schilderijen van Cézanne. De symboliek vraagt grote eenvoud, wil zij niet vervallen in opgelegde allegorie. Hier is inderdaad iets waar gemaakt van de schone heiligheid van de urbs Syon aurea, zoals het Middeleeuwse kerklied Jeruzalem noemt, een stad van stilte en vrede.

Naast de stad is er het landschap, een veel meer voorkomende voorstelling. Beroemd genoeg is de schitterende tuin met middenin de fontein en het Lam Gods van Jan van Eyck in de St. Bavo in Gent. Vaak vindt men in die zelfde tijd Maria afgebeeld in een ‘Paradiesgärtlein’, en daarmee zijn wij in een oeroude gedachtenwereld, waar het paradijs een schone omheinde tuin is in het midden der aarde. Tenslotte betekenen de woorden tuin en paradijs beide omheining. Het heilige is het afgezonderde, het andere, eerst ergens op aarde, dan ook in het Jenseits ge-

[p. 50]

Paul Klee
Landschap met gele vogels

dacht. Wat dat paradijs mag zijn, wie zal het zeggen. Ik heb het gewaagd hier een afbeelding bij te zetten die helemaal niet uit de wereld der kerkelijke kunst stamt, maar die voor mij een volmaakte uitbeelding is van het geheimzinnige, wonderlijk schone geheel dat men paradijs noemt. Het is een schilderij van de grote moderne meester Paul Klee, landschap met gele vogels, gemaakt in zijn gelukkigste tijd, het midden der jaren twintig. Klee was bezield met de wens de achtergronden van het bestaan uit te beelden, het rhythme van de groei der planten te doorvorsen en het bewegen der vissen in de zee. Hij wilde zo, schrijft één zijner biografen, langs een andere kant het paradijs weer binnengaan. Telkens weer schildert hij wonderlijke tuinen vol magische glorie, en het hier getoonde landschap is daar een prachtig voorbeeld van. Planten naar eigen wetten opgebouwd, in vreemde harmonie, verheffen zich tegen een donkerblauwe hemel, waarin lichtere wolken drijven. Vogels en plekken zonlicht bewegen zich daardoorheen, de maan is een witte vrucht van al dit bloeien. Oerwerkelijkheid wordt zichtbaar, het begin en het einde groeien ineen, het paradijs is hervonden.

Maar als het over een eeuwig leven gaat, gaat het niet alleen over de aarde, maar vooral over de mens. Wij zien elkander zalig weer, is een zin uit een versje dat ik op school leerde en waarvan ik de theologische mérites maar niet zal gaan overwegen. Die vrolijke begroeting is vaak genoeg in beeld gebracht, zo op het schilderij van Giovanni di Paolo

[p. 51]

Giovanni di Paolo
Het zalig weerzien

uit Siena, hier afgebeeld. Het stamt uit de vijftiende eeuw, toen in Siena, in tegenstelling tot Florence, nog een mystieke sfeer van vroomheid haar invloed deed gelden op de beeldende kunst. In een weide vol bloemen dansen de zaligen, vrouwen begroeten elkaar met tedere schroom, een monnik knielt voor een engel die hem weer opricht, met warme vreugde omhelst een andere zijn weergevonden kameraad die juichend de armen opheft. Kinderen bewegen zich tussen de groten door, lachend en gelukkig.

De zaligen lachen. Een zo menselijke en vrolijke aangelegenheid, dat men verbaasd is het al te vinden in tamelijk vroege Middeleeuwse kunst. In één van de portalen van de prachtige Dom in Bamberg in Frankenland, daterend uit het begin der dertiende eeuw, op de overgang van Romaans naar Gotiek, bevindt zich de indrukwekkende Abraham met de zaligen in zijn schoot. Een vreemde gedachte eigenlijk, ons vertrouwd door het verhaal van Jezus, maar in de kunst aan beperkingen onderhevig. Vijf zaligen zijn er hier bijeen in de schoot van de streng-goedhartige vorstelijke gestalte van de vader der gelovigen, en van twee daarvan is het hoofd nog maar bewaard. En zij lachen, zoals alleen een kunstenaar dat kon afbeelden, die juist de mogelijkheden van menselijkheid ontdekt had en ze daarom wel wat extra beklemtoont. Misschien doet het daardoor de moderne beschouwer, met een door zoveel realisme geoefend oog, wat overdreven, ja krampachtig aan, maar als men zich daar even van kan losmaken, ontdekt men toch wat een inderdaad diepe en aardse vrolijkheid er op deze gezichten ligt. Ik zeg met opzet aardse, een ogenblik deden deze mannetjes mij denken aan de vroege beeldjes van aard-

[p. 52]

Dom te Bamberg
Zaligen in Abrahams schoot

[p. 53]

mannetjes van John Raedecker, zij hebben werkelijk iets zeer chthonisch. En juist in die combinatie van hemels en aards ligt hun geheimzinnige bekoring.

Wij zijn aan het einde. In een lange wandeling door de kunst der eeuwen hebben wij werken uit allerlei landen en van allerlei opvattingen onder ogen gekregen. Telkens op andere wijze werd het heilige benaderd. Meer niet dan benaderd, kan men zeggen. Maar wat is dat al veel, wat een geweldige mogelijkheid is daarin de mensen gegeven. Natuurlijk, het moest telkens anders geprobeerd worden, het was immers telkens omgrenzing, benadering van dat wat uiteindelijk onbegrensd en onbenaderbaar is. Waar het woord en het beeld gelijkelijk te kort komen begint immers pas wat geen oog heeft gezien en geen oor heeft gehoord. Maar wel zou ik de conclusie durven wagen dat het beeld evengoed als het woord, terwijl het vastlegt, ook losmaakt, terwijl het benadert, ook verten opent. Juist de veelheid van uitdrukkingswijzen laat dat goed zien. De grootsheid van God is in een beeltenis naar Michel Angelo, de lijdende Christus in een Middeleeuws crucifix, maar dat is telkens maar één raakpunt, één samenvallen (symbool!) van wat oneindig wijder en dieper is. Maar wij, naderend van onze menselijke kant, benaderend, kunnen immers alleen maar dat en ook niet weinig is het wat ons daarmee gegeven is. Wij verwoorden, wij verbeelden, en misschien herkent God zich soms in dergelijke combinaties. Dat ligt eraan, voor zover wij weten en naar wij geloven mogen, in hoeverre deze verwoording en verbeelding belijdenis is. En, dat hebben wij zo gaandeweg gezien, met hoeveel hartstocht en liefde en geloof is inderdaad de eeuwen door beleden in beelden, wat al in de klassieke twaalf artikelen der Geloofsbelijdenis verwoord was.