Ontmoeting. Jaargang 9

[p. 10]

Verbeelding als belijdenis (XI)
J.W. Schulte Nordholt

‘de wederopstanding des vleses’

Als de engel op de bazuin blaast staan de doden op. Het is zo'n triomfantelijke vogel des levens, de bazuin als een tas om de hals gedragen, als hier is afgebeeld uit de kathedraal van Vézélay. Het kleed gaat al haast over in de veren van zijn vleugels Hij strekt de armen uit, om te vliegen, om te zegenen, om te verkondigen? De dag des oordeels is aangebroken, de doden staan op.

In het zevende artikel is al over hetzelfde gesproken. De rechter bestijgt dan zijn troon, staat daar. Hier wordt van onze kant uit het nog eens beleden: met lichaam en al verrijzen wij. Paulus moge ons vermanen er over na te denken wat voor een lichaam het wel is waarmee wij worden opgewekt, de kunstenaar neemt dit dogma, evenals trouwens de gemiddelde gelovige, zo letterlijk mogelijk. Paulus moge spreken van de korrel die eerst in de aarde sterven moet, de vrome dode ligt toch het liefst, zo kant en klaar als maar mogelijk is, te wachten op de wederkomst. Zo, languit

Jacopo della Quercia
Sarcofaag van Ilario Carretto

[p. 11]

Engel
Kathedraal van Vézélay

[p. 12]

Lucas van Leiden
Opstanding der doden

[p. 13]

gereed, laat hij zich ook vereeuwigen in steen boven zijn eigen gebeente en wie een dergelijk graf aantreft in de één of andere kathedraal, herinnert zich de woorden van Jezus: Zij is niet gestorven, maar zij slaapt. Ik tenminste moest denken aan het dochtertje van Jaïrus, toen ik bij de sarcofaag stond van Ilario Carretto in de kathedraal van Lucca. Het is een werk van de Sienese beeldhouwer Jacopo della Quercia uit het Quattrocento. Ik kan mij voorstellen dat men meent dat dit beeld toch wel een andere geest ademt dan het Bijbelverhaal. Het voorname meisje met de modieuze hoofdtooi en het onmisbare hondje is, uiterlijk gezien, een beetje te veel vertoon misschien. Maar daar moet men toch even doorheen kijken om de volmaakte vrede te ontdekken die er ligt in deze slapende gestalte, de handen rustig gevouwen, het edele gelaat licht en schoon, buiten de tijd aanwezig. Het wachten duurt niet lang.

Uit de vele, zeer vele uitbeeldingen van de opstanding der doden heb ik er hier twee gekozen die, beide van grote kunstenaars, beide ook een indrukwekkende verbeelding zijn van het gebeuren. Ten eerste het monumentale schilderij uit de Leidse Lakenhal van de zestiende-eeuwse schilder Lucas van Leiden, eenmaal in opdracht van een koopman in de Pieterskerk ten toon gesteld in al zijn glorie, daarna verkommerd in een donkere zaal, thans weer gerestaureerd en het glansrijk middelpunt van het museum. Het is een drieluik met in het midden boven de Drieëenheid: God de Vader aan de top, - Hem hadden onze overvrome vaderen overgeschilderd en vervangen door de Jahwe-naam, maar thans is gelukkig de oorspronkelijke toestand weer hersteld, - daaronder de Duif en de Zoon. Christus, die om met Gezelle te spreken ‘tronend op de regenboog, ons toelacht met vergevend oog’, heeft rechts en links de olijftak en het zwaard, genade en oordeel. De apostelen zijn gezellig in de wolken daarnevens gerangschikt, en daarachter doemen, in wijde regionen van licht andere wolkengalerijen op, vol met zaligen en engelen. Zo is het een geheel dat gemakkelijk door zijn letterlijkheid komisch zou kunnen werken, en dat eigenlijk ook doet, tenminste van vlakbij. Maar de grote gave van deze Hollandse schilder is zijn uitbeelding van het licht en daarmee suggereert hij de ruimte en geweldigheid, het heilig licht van de eindeloze hemelen daarachter, op overtuigende wijze. Met de aardse voorgrond is het net zo gesteld. De met zorg gevulde naakten op de voorgrond herinneren aan Signorelli, maar missen de Zuidelijke klaarheid en kracht. Het gaat trouwens allemaal wat dorps toe hier, zelfs aan de kant der verdoemden; de verschrikkingen der hel zijn daar heel wat gematigder en minder aangrijpend dan bij de iets vroeger levende late Middeleeuwer Jeroen Bosch. Maar de achtergrond is geweldig, is kosmisch: wijd welft zich de grote aarde, zware rook drijft over het naakte land en daardoor heen bewegen zich de grijze stoeten der doden, door engelen naar de hemel geleid, of vluchten eenzame verdoemden voor het toch onontkoombare vuur, waarheen felle duivels ze opdrijven. Een adembenemend drama van immense macht is hier aanschouwelijk gemaakt in één der meest grootse

[p. 14]

Stanley Spencer
Opstanding

[p. 15]

schilderijen van onze kunst. Alleen een schilder op de grens van twee werelden, nog bezield door het religieus élan van een voorbije tijd en reeds open voor de ruimte van een juist ontdekte wereld, kon dit indrukwekkende visioen zo waar maken. Het is niet vaak dat ik als ik eens in Leiden moet zijn, oversla om even in de Lakenhal het te gaan bekijken, het is altijd groots en telkens weer nieuw.

Wat een heel andere benadering vinden we bij de moderne schilder. Enkelen slechts hebben zich in onze tijd met de religieuze kunst bezig gehouden, in Frankrijk Rouault en de zijnen, in Engeland de eenzame zonderling Stanley Spencer, voorlopers ongetwijfeld van een weer bredere toewijding en belangstelling die zich in onze tijd beginnen af te tekenen. In Engeland is er op dit gebied ongetwijfeld een traditie van half religieuze, half pantheïstische aard, die haar rijke wortels heeft in de kunst van Blake en Palmer en haar schrale bloei in de school der Prae-Rafaëlieten. Na de Romantiek is de Engelse kunst in veel imitatie verzonken en pas in onze tijd doet zij weer van zich spreken. Stanley Spencer is daarin een grote, maar alleenstaande figuur. Zijn kunst is bepaald door twee factoren, het plaatsje Cookham-on-Thames in Berkshire waar hij het grootste deel van zijn leven doorbracht, en de Bijbel. En het is de merkwaardige combinatie van deze twee die zijn kunst zo boeiend maakt. Net als de Middeleeuwers plaatst hij nl. het Bijbelse gebeuren in zijn omgeving, Christus draagt zijn kruis door de straten van Cookham, engelen bezoeken mejuffrouw Sarah Tubb aldaar, en op het kerkhof van Cookham denkt zich de kunstenaar de opstanding. En evenals de Middeleeuwse kunstenaar heeft hij een grote voorliefde voor het détail en juist dat geeft aan zijn werk die merkwaardige geheimzinnigheid, juist die combinatie van het visionaire en het zeer alledaagse. Al de zorgvuldig-gebouwde en lelijke graven staan open, en langzaam ontwaken de doden. Sommigen liggen nog in hun graven, anderen zijn er al op gekropen, één ontwortelt terwijl hij verrijst een rozenstruik, een moeder draagt haar kind in de armen. Over alles heen ligt een wonderlijke magische sfeer, een bloeiende stilte en heerlijkheid. Voor mij ligt in deze kunst een essentieel stuk verkondiging, juist door haar wonderlijke eenvoud. Diezelfde combinatie van het wonder en het alledaagse is er immers in de woorden zelf: wederopstanding van het vlees. Dat zich ter plaatse voorstellen van de opstanding - ieder van dat simpele kerkhof waar zijn familie hem heendroeg - mag rationeel uitgedacht wat naïef aandoen, het vindt juist daarin zijn kracht. Tot slot sta hier een gedicht van Rilke dat in zijn ongelofelijke eenvoud en directheid op dezelfde wijze over hetzelfde onderwerp spreekt. De adellijke familie die uit het gezamenlijke familiegraf stijgt, nog altijd in het hechte familiepatroon - de graaf wekt zijn zonen, - maar gereserveerder nu tezamen - ‘ehrerbietig von weit’, - de beide elders begraven en dus nu daar opgestane kinderen, het is een uitbeelding, die naar mijn gevoel dicht bij die van Stanley Spencer staat. De majesteit van het werk van Lukas van Leyden heeft hier plaatsgemaakt voor typisch

[p. 16]

moderne terughoudendheid, het mythische voor het magische, een andere kant van hetzelfde geheim.

Der Graf vernimmt die Töne;
er sieht einen lichten Risz;
er weckt seine dreizehn Söhne
im Erbbegräbnis.

Er grüsst seine beiden Frauen
ehrerbietig von weit -;
und alle voll Vertrauen
stehn auf zur Ewigkeit.

und warten nur noch auf Erich
und Ulriken Dorotheen,
die sieben- und dreizehnjährig
(sechzehnhundertzehn)
verstorben sind in Flandern,
um heute vor den andern
unbeirrt herzugehn.