Ontmoeting. Jaargang 8

[p. 258]

Cultuur door zwaarteverlies
C. Rijnsdorp

Het zware is de wortel van het lichte (uit de Tau-te-tsjing, het boek van weg en deugd, van Lau-tze.)

Onlangs kwam me Huizinga's Homo Ludens weer in handen. De lectuur liet voornamelijk twee indrukken na: het boek bevat een teveel aan bewijs, en men heeft het waardevolle gezichtspunt van het spel en het speelse in cultuur en kunst nog nauwelijks benut, laat staan uitgeput. Misschien deed ik voorzichtiger in plaats van indrukken vragen te schrijven: wordt er niet te veel bewezen in dit voortreffelijke werk? En: welke winst heeft men eigenlijk van Huizinga's studie opgestoken, sinds ze in 1938 verscheen? Men zou wel eens precies uitgezocht willen zien, welke invloed de Homo Ludens op de beschouwingen van schrijvers over cultuur en kunst heeft uitgeoefend. Heeft Huizinga te weinig aan de lezer overgelaten en zijn geesteskind door loutere volmaaktheid met onvruchtbaarheid geslagen?

Ongeveer in dezelfde tijd dat deze vragen mij bezighielden, vond ik een artikel terug, dat ik twee jaar voor het verschijnen van de Homo Ludens geschreven had. Het thema van dat opstel loopt vrijwel evenwijdig met dat van de grote historicus. Dit feit bewijst, dat ook met een gebrekkig apparaat bepaalde levensverschijnselen kunnen worden waargenomen en omschreven. Het is misschien wel aardig de gedachtengang van mijn artikel weer te geven en bij te werken; de lezer, die het boek van Huizinga bezit of kent (dit is natuurlijk niet als alternatief bedoeld) kan dan zelf nagaan, zo hij dit de moeite waard vindt, of en in hoeverre mijn opmerkingen met Huizinga's boek overeenstemmen.

* * *

De vele en zware stormen, die Europa het laatste halfjaar hebben geteisterd, hebben ons met schrik en deernis er aan herinnerd, hoe zwaar het leven van de visser is. Welk een oeroud bedrijf overigens, de visserij! Wat is, daarbij vergeleken, de jacht als bedrijf teruggedrongen van de geciviliseerde streken. Toch kent de visserij, behalve de zware, met tragiek doorweven vorm van de zeevisserij als beroep, de lichte bijvorm van het vissen voor genoegen, het hengelen. Welk een contrast, de visser en de hengelaar! Het is bijna lachwekkend. Maar is er niet evenzeer een contrast tussen de pelsjager of robbenvanger en de meneer met een jachtvergunning en het jagerslatijn? Kent ook de jacht niet de zware, ‘oudere’ vorm van de bittere noodzaak en de lichte, ‘jongere’ vorm van het pittige genoegen? Nu willen we er niet over twisten, of hengelen een pittig genoegen is. Wie zelf hengelaar is, vindt er een eindeloos plezier in en wie niet hengelt, komt toch onder de indruk van de rust, waarmede de hengelaar aan de waterkant zit en hij herinnert zich met genoegen het versje van Jan de Groot met de

[p. 259]

stokregel ‘hij zit...’. Wat ons boeit is het merkwaardige van het deels in elkaar overgaan, deels naast elkaar blijven voortbestaan van de zware en de lichte vorm bij jacht en visserij. Visser en hengelaar, woudloper en jagersman, maar ook tuinder en liefhebberij-tuinier tonen ons naast de zware vorm de lichte, in welke laatstgenoemde vorm het genoegen, het sportieve, het mooie gaat overwegen.

Vooral bij de jacht is dat opmerkelijk. De hengelaar is een burgerlijke figuur, maar de jager niet. De hengelaar heeft maar een heel bescheiden plaatsje in de kunst gekregen, maar denk eens aan de jager... We herinneren ons liederen, novellen, anecdoten, gobelins, schilderijen, folklore, feestmalen, kortom allerlei mooie, vrolijke en kleurige dingen, waarin toch ook altijd een zekere distinctie meespreekt. De ‘lichte’, ‘jongere’ vorm van het jagen, de jacht als (op zichzelf reeds oeroude) sport is wel het rijkste voorbeeld van een oorspronkelijk zwaar en levensgevaarlijk bedrijf, dat speels, licht en sierlijk is geworden.

Wat zien we hieruit? Dat, al is de noodzaak van een zekere bedrijvigheid geheel of gedeeltelijk verdwenen, daaruit nog niet volgt, dat die bedrijvigheid of bezigheid zelf uit de wereld verdwijnt. De hengelaar kan in de viswinkel terecht en de jager bij de poelier, maar het is juist hun trots daar niet terecht te komen. En het komt ons voor dat ook het leven zelf er behagen in schept, levensvormen die overbodig geworden lijken, om te toveren tot begeerlijkheden. De bedrijvigheid boet dan in aan omvang, maar komt op een hoger niveau, wordt tot sport, bijna tot kunst.

Onze ouders en grootouders liepen vaak uren om een geliefd predikant te horen. Wat liepen die ouderwetse mensen enorm veel! Sindsdien kwamen de trein, de fiets, de auto(bus), het motorrijwiel en het vliegtuig. Oppervlakkige profeten voorspelden schertsend, dat de mens het lopen nog ging verleren. Maar is het niet merkwaardig hoe juist al sedert tientallen jaren het wandelen als het ware weer is ontdekt, hoe het wordt beoefend als een sport, ja bijna als een kunst! Is het lopen niet op een hoger niveau gekomen? Ook hier weer hetzelfde: datgene wat verloren dreigt te gaan, wordt plotseling ontdekt als iets begeerlijks en gecultiveerd op een tot dusver ongekende wijze.

Was er ook niet geklaagd, dat onder de invloed van het boek een papieren cultuur was ontstaan? De levende stem, de levende verschijning, het spreken van mond tot mond had aan belangrijkheid ingeboet. De welsprekendheid was in vele opzichten tot rhetoriek verworden. Sindsdien kwamen de telefoon, de gramofoon, de radio. Het is, ook voor schrijvers, allerminst onverschillig hoe onze persoonlijke verschijning, hoe ons stemgeluid, hoe onze wijze van spreken is. Partijen zijn gesticht op de vrije welsprekendheid der leiders en betrekkingen worden veroverd met innemende spreekmanieren. Het onderwijs in talen heeft volop contact met de levende spraak en geen schrijver van enige bekendheid ontkomt eraan als spreker te moeten optreden. Het ideaal van de dictatoren omstreeks 1940 was reeds: de gehele wereld tegelijk toe te spreken en daarbij door de gehele wereld te worden gezien.

[p. 260]

Over de invloed van televisie en beeldroman (de televisie kon ik in 1936 uiteraard niet in mijn beschouwing betrekken) is veel geschreven en herhaaldelijk is de vrees uitgesproken, dat het beeld bezig is het woord te verdringen. Indien dat waar was, zou de kunst van schrijven en lezen, gezien als een bezigheid op cultureel niveau, ten ondergang zijn gedoemd. Naar analogie van de godenschemering zou men van boekenschemering kunnen spreken. Of de stille strijd tussen beeld en woord zijn hoogtepunt al heeft bereikt, is niet te zeggen. Zal het zover komen, dat men constateren moet: het boek is dood en van deze dode weinig goeds?

Men zal verstandig doen even af te wachten. Zeker is, dat het woord in zijn algemeenheid in een crisis verkeert. Fijn bewerktuigde jonge mensen, die in de tweede wereldoorlog volwassen zijn geworden, bewijzen dit door in hun experimentele poëzie de woorden stuk te slaan en het terrein van de dichtkunst te overdekken met optrekjes uit taalpuin. Het verschijnsel experimentele poëzie was in 1936 als zodanig natuurlijk reeds bekend, maar de omvang, die dit soort werk zou aannemen en de invloed, die daarvan zou uitgaan, was toen niet te voorzien. In die kleine twintig jaar is de crisis verscherpt; het classicisme is in ontbinding geraakt en de omstreeks 1940 in zwang zijnde dichterlijke taal, die al zoveel nuchterder en concreter was dan die van 1920, spreekt ons in verzen, die nu geschreven worden, niet meer toe. De mens van 1955 gevoelt en ervaart anders dan die van twintig jaar geleden. Natuurlijk blijft de mens zichzelf door alle eeuwen heen in wezen gelijk, maar de verschillen aan de oppervlakte kunnen zeer groot zijn. Wie in een bepaalde tijd zich van de uitdrukkingsmiddelen van een vorige periode wil bedienen, moet dit doen op zulk een hoog peil en op zulk een verdiept fundament, dat het als een laatste woord kan gelden. Geschiedt dit niet, dan kan misschien van nabloei gesproken worden, zo namelijk het talent voldoende zuiver of krachtig is. Maar de rest is onherroepelijk epigonisme.

Toen de cultuur in papier dreigde te verstikken, hernam, zoals we reeds zagen, het gesproken woord, de levende voordracht zijn rechten. De 19e eeuwse welsprekendheid was schools en zonder papier ondenkbaar, afgezien van enkele machtige uitzonderingen. Maar Spurgeon en William Booth putten hun welsprekendheid uit de Bijbel, het levende Woord van God en slechts indirect uit antieke bronnen. Wel had ook de vroege romantiek de poorten van hart en gemoed wijd opengezet, maar haar latere en zwakkere uitingen lieten zich maar al te gemakkelijk met classicistische vormen versmelten tot een rhetorische mengvorm, waarvan de dominees-dichters der tweede helft van de 19e eeuw zich bedienden en die ook de preekstijl in hoge mate heeft bepaald. Gossaert koos deze mengvorm als dichterlijk uitgangspunt; bij De Mérode is hij een soms duidelijk merkbaar substraat; de romancier Anema keerde er bewust naar terug. Geheel dood is deze mengvorm niet; wat eens levenskracht heeft gehad, handhaaft zich op bepaalde plaatsen soms nog lang. Maar de wending naar het gesproken woord en naar een schrijfstijl, die zich daarnaar normeerde, was een feit. Sindsdien geraakte het woord, zowel gesproken als geschreven, in een

[p. 261]

conflict met het beeld. Het is niet ondenkbaar, dat deze strijd, die tientallen jaren kan duren, tot gevolg heeft, dat het menselijk woord in al zijn uitingswijzen op een lichter niveau als een kostbaar bezit hervonden wordt en dat men het gaat beoefenen als een edel spel en op een geperfectionneerde wijze. Het zware zal dan opnieuw blijken de wortel van het lichte te zijn en geen literatuur is levender en krachtiger dan zulk een, die uit een dreigende ondergang tot een lichtere vorm is herboren.

In Calvinistische kringen is het vraagstuk van de algemene genade al sinds jaren opnieuw aan de orde gesteld. Het is acuut. Het wordt opnieuw in studie genomen. Gaat dat licht-worden, dat ik hierboven schetste, buiten God om? Zit in deze gang van zaken niet de dynamiek van iets dat men genade kan noemen, omdat het ons om niet geschonken wordt? Want het is wel de mens, die de zware vormen ook als lichte gaat hanteren, maar wie schiep de voorwaarden daartoe, anders dan God? We raken hier aan dezelfde dingen, waaraan Goethe dacht, toen hij schreef:

Was im Leben uns verdriesst,
man in Bildern gern geniesst.

Immers, als ik toeschouwer ben van ver-beelde ellende, is voor mij licht wat voor de slachtoffers zwaar is. De mogelijkheid van toeschouwer-zijn is ook een soort genade: ook op deze wijze wordt door God afstand geschapen tussen leed en ondergang enerzijds en een dragelijk leven aan de andere kant. En ook het ver-beelden is bewijs van die genade. Kijk eens, zonde, en ellende in haar gevolg, zijn zó werkelijk, dat ze in deze bedeling niet uit te roeien zijn. Wèl te dragen (door Christus) en uit te boeten (wederom door Christus), maar zonder dat haar werking reeds terstond wordt weggenomen. Die sublimering, dat licht-worden van het zware, behoort misschien tot de uitstralingssfeer van Christus' verlossingswerk. Denken we ons dat in het centrum, dan breidt die uitstralingssfeer zich uit zowel naar het verleden als naar de aardse toekomst, die nog te wachten staat. Met andere woorden: alle kunst en alle ludiek bezig zijn van de mens vóór Christus en dit alles ook ná Hem, onverschillig of het Hem kent, resp. erkent, of niet, is mogelijk en komt tot stand krachtens Gods reddingsplan. Christus' zware lijden is de wortel van ons lichte leven. In dit licht bezien is iedere kunst Christelijk, in zover ze aan Hem haar mogelijkheid en werkelijkheid dankt; alleen moet ze weer naar Hem worden toegebogen.