Ontmoeting. Jaargang 8

[p. 240]

Verbeelding als belijdenis (IX)
J.W. Schulte Nordholt

Ik geloof een heilige algemene Christelijke Kerk, de Gemeenschap der Heiligen.

De Kerk, schrijft men dat met een hoofdletter? En wat is dat, een vergadering van gelovigen? Dan is er natuurlijk van afbeelding geen sprake. Een vergadering, dat is een onderwerp dat in de oudere kunst onbekend is en pas in de 19e eeuw vindt men wel schilderijen waarop een massa is afgebeeld. En dan natuurlijk in de quasi-kunst van de moderne dictaturen met hun verschraalde mythen.

In de Bijbel is die vergadering heel wat meer en heel wat anders. De Kerk, dat is een gestalte, een vrouw, de bruid van Christus. En die gelovigen heten heiligen, d.w.z. afgezonderden, bijzonderen. En dan kan het gaan over Franciscus en Santa Teresa, maar ook over iedereen. Principieel onderscheid erkennen wij Protestanten niet, omdat wij zo voluit aan het wonder geloven. Maar daarmee loop ik vooruit.

De gestalte van de Ecclesia vindt men, zij het niet dikwijls, in de kunst der Middeleeuwen. Een bijzonder fraai voorbeeld daarvan zijn de vermaarde beelden van Ecclesia en Synagoge in Bamberg, twee buitengewoon mooie ranke gestalten, symbolen en tegelijk levende werkelijkheid. De Kerk is gekroond en ziet de wereld in, maar de Synagoge is blind voor de waarheid van de Kerk. Bijzonder knap heeft de kunstenaar gebruik gemaakt van de gegevenheden waarvan hij moest uitgaan, kroon en blinddoek zijn essentieel in het beeld opgenomen. Een beginnend realisme mengt zich met een strenge stylering tot een uitstekende eenheid. Beide vrouwen hebben iets vorstelijk-ongenaakbaars, een bepaalde typering van de Kerk als een moeder van liefde of iets dergelijks moet men hier niet verwachten. Zij is vreemd en streng, Ecclesia militans, zeker van de zege.

Ik heb hier verder enige afbeeldingen gezocht van heiligen, niet omdat ik in bijzondere heiligen zoveel geloof, maar wel omdat de gemeenschap der heiligen nu eenmaal haar bijzondere vertegenwoordigers heeft, zij die in de wolk van getuigen als voorbeelden worden genoemd. Niet zij dus, die zo voortreffelijk geleefd hebben, maar die enkele begenadigden die iets gerealiseerd kregen van de verborgen omgang met God.

Er is natuurlijk een enorme heiligen-iconografie en die berust op talloze wonderverhalen, overleveringen enz. Antonius, Hieronymus, Franciscus, dat zijn een paar gestalten die telkens weer uitgebeeld zijn. Veel minder treft men Augustinus aan. Merkwaardig is dat eigenlijk, waar hij toch zo'n geweldige invloed heeft gehad op heel het Middeleeuwse denken. Een

[p. 241]

Ecclesia
Dom te Bamberg

[p. 242]

Synagoge
Dom te Bamberg

[p. 243]

aardige serie fresco's van de Florentijnse Renaissance-meester Benozzo Gozzoli is er in San Gimignano te zien, dat museum-stadje met zijn rij brede torens vlakbij Siena. In de Kerk van het klooster der Augustijnen daar toonde een pater mij deze goed bewaarde muurschilderingen, typisch voor de vrolijke en naïeve vertelzucht van deze meester. Het hierbij afgebeelde fragment toont Augustinus als monnik tussen de broeders. In het hoogopgebouwde, kunstmatige landschap met zijn overgeconstrueerde gebouwen plaatst de schilder hier en daar een tafereeltje. Links op de voorgrond is het beroemde verhaal te zien van Augustinus, die al twijfelend door de tuin dwaalt en dan aan de oever van de zee komt, waar een klein ventje bezig is met een lepeltje zeewater in een kuiltje op het strand te scheppen. ‘Dat kan immers niet,’ zegt de monnik, ‘je kunt immers nooit de zee in dat putje doen.’ ‘Nee, nee,’ zegt het ventje, dat niet voor niets van de schilder een aureool achter zijn hoofdje heeft gekregen, ‘dat kan ook niet. Maar evenmin kun je al de geheimen des hemels in je hoofd stoppen.’ Dan begrijpt Augustinus wie dat kind eigenlijk is en dat het de mens betaamt nederig te aanvaarden in plaats van twijfelend te doorvorsen. Een aardig verhaal, aardig verteld ook hier. Groots is het zeker niet wat de schilder ons voorzet. Het heilige is iets leerzaams geworden en Gozzoli mist de macht tot het uitbeelden van het numineuze.

Dat keert trouwens pas in Contra-Reformatie en Barok weer terug en dan slechts hier en daar, bij het begin en hoogtepunt tegelijk Michel Angelo en toch ook nog wel eens bij andere meesters. De Barok is een wonderlijke stijl, vol tegenstrijdigheden, in haar bouwkunst ongeëvenaard, zwakker op picturaal gebied, en toch principieel picturaal ook in haar bouw- en beeldhouwkunst, ja zelfs tot in de toegepaste kunsten als tapijtweverij en porseleinbeschildering. Het voorbeeld hierbij: de heilige Teresa door Bernini illustreert dat zeer duidelijk, het steen wordt door de beeldhouwer vloeibaar gemaakt, zo onstoffelijk mogelijk, bewogen tot het uiterste. Misschien trekt dit beeld de moderne beschouwer niet zo aan, waar hij immers juist de primitieve strakheid en expressiviteit bewondert, misschien is het hem te uiterlijk, en ja, dat is een verwijt dat wel vaak voor de Barok geldt.

Ik voor mij wil het toch graag erg mooi vinden, een bewijs dat ook langs deze weg het heilige benaderbaar is, een geheimzinnig hemels tafereel. De heilige Teresa, die in haar extatische visioenen opgeheven werd van de grond, heeft verteld wat zij in een dergelijke toestand aanschouwde en daarop berust dit beeld. Zij zag, zo zegt zij ‘een engel met een lange gouden pijl met een punt die gloeide als vuur. Het kwam mij voor alsof hij met de pijl mijn hart enige malen tot in de kern doorboorde en toen hij hem weer terugtrok, was het mij als nam hij het innerlijkste deel ervan mee. Toen hij eindelijk heenging was ik geheel ontvonkt in vurige liefde

[p. 244]

tot God.’ Hoe prachtig heeft Bernini dat wonderlijke gebeuren weergegeven, de pijn van zaligheid waarin Teresa bezwijmt, de erotische liefelijkheid van den engel en dat alles in een woelende storm van emotie en hartstocht. Het witte marmer blinkt tegen een achtergrond van gouden stralen. In deze onrustige, liefelijke, aardse en hemelse kunst tegelijk is het heilige vluchtig en hevig aanwezig.

Benozzo Gozzoli
Augustinus als monnik

[p. 245]

Lorenzo Bernini
Visioen van Santa Teresa