Ontmoeting. Jaargang 8

[p. 89]

Verbeelding als belijdenis (VI)
J.W. Schulte Nordholt

Opgevaren ten hemel, zittende ter rechterhand Gods

Het is - pure coïncidentie - de dag van hemelvaart dat ik dit hier schrijf. Het moet nu zo ongeveer 1925 jaren geleden zijn, dat, naar enkele evangeliën vermelden, een wolk Hem weg nam van hun ogen. Een verhaal dat een welsprekende ergernis is voor ons mensen van nu, niet meer vertrouwd met het oude wereldbeeld en lezende van sterrenevels en een uitdijend heelal. De hele moderne theologie is er dan ook druk mee in de weer om nieuwe stellingen te vinden in deze ruimten. Laten we er niet op ingaan. Het verhaal staat er nu eenmaal zo, met een absolute eenvoud. En de kunstenaars die het uitbeeldden hadden ook al weinig interesse voor onze empirische vragen. Niet dat wij daar geen recht op hebben, maar hun waarheid ging ver onze werkelijkheden te boven.

Er staan in de Bijbel trouwens nog enkele verhalen van een hemelvaart, nl. van Henoch en van Elia. Dat laatste prachtige verhaal, zou ik er hier graag bij betrekken. Ik heb het weer eens gelezen vandaag en me verbaasd afgevraagd hoe het mogelijk was dat men hier de vraag naar het echt gebeurd of niet belangrijk kon gaan vinden. Wij hebben het geloof niet meer dat met deze mythe om durft gaan, een geloof als dat van de schilder van de hierbij afgebeelde ikoon. Verschillende gebeurtenissen uit het leven van de grote, koninklijke profeet Elia heeft hij samengebracht in dit éne paneel. Links ziet men de profeet in de grot en een raaf komt aanvliegen met het hemels brood. Daaronder Elia die slaapt onder de jeneverboom en de engel des Heren die hem aanraakt en een maaltijd aanwijst. In het midden de beide profeten Elia en Elisa aan de Jordaan. ‘Toen nam Elia zijn mantel en wond hem samen en sloeg het water en het werd herwaarts en derwaarts verdeeld’. En dan de hemelvaart: de vurige wagen met vier paarden bestuurd door de engel Gabriël. En Elia nog eenmaal omlaag kijkend en zijn mantel neerwerpend. ‘En Elisa zag het en hij riep: Mijn vader, mijn vader. Wagen Israëls en zijn ruiteren.’ Wat een glorieus verhaal! En hoe subliem hier weergegeven, met wat een visionnaire kracht. Die gestalten in dat wonderlijke berglandschap, die roepende Elisa, en bovenal, die rode wolk met rode paarden en rode wagen, een vlammend visioen. En, alweer, is het niet juist door zijn primitieve directheid dat dit schilderij zo overtuigend is. Hoe zou men vanuit een klassicistisch realisme recht kunnen doen aan de heiligheid van dit grootse verhaal?

En datzelfde geldt voor de uitbeelding van Christus' hemelvaart. Wat wordt dat een theater en spektakel van uiterlijke effecten juist bij al die schilders van na de Renaissance die het verhaal in onze optische werkelijkheden trekken. Wij moeten het, geloof ik, als een wet stellen, nu we

[p. 90]

Hemelvaart van Elia, Ikoon.

[p. 91]

Hemelvaart van Christus, Sacramentarium van Limoges, 1100.

[p. 92]

Hemelvaart, Ivoor uit Zuid Duitsland, 1100.

[p. 93]

het zo dikwijls weer tegenkomen, dat de religieuze kunst of liever de kunst die de waarheid van het gans andere tracht te verbeelden noch realistisch, noch idealistisch kan wezen. Dat zij krachtens haar eigen geaardheid moèt breken met de optische wetten en empirische realiteiten die na de Renaissance ontdekt zijn. M.a.w. dat wij in de kerkelijke kunst weer af moeten van de wetenschappelijkheid, evengoed als in de theologie.

Hemelvaart, dat is het heilige, het gans andere gebeuren zoals de Middeleeuwse kunstenaar van het sacramentarium van Limoges het heeft gezien: Christus als een held, hoog en koninklijk, de engelen terzijde die zijn roem verkondigen en de verbijsterde discipelen daaronder. De schilder van dit werk is niet een makkelijk aansprekend kunstenaar, wat hij ons toont is vaak van een exuberante gekunsteldheid en zijn figuren doen daardoor theaterachtig en gepresenteerd aan. Hij zou met alleen deze eigenschappen een soort Rubens van de Middeleeuwen zijn. Maar hij is het niet. Eerder een Greco. En dat komt door de werkelijk fanatische kracht, die hem bezielt. De gewrongen lijnen en hun grillig spel kunnen de gloed niet betomen die brandt in alles wat er gebeurt, de heilige extase die alles doortrilt.

Uit ongeveer dezelfde tijd stamt het ivoor uit West-Duitsland. Christus, weer in de mandorla, tussen vier engelen verrijst ten hemel en de twaalve, keurig zes bij zes, zien hem na. Hier is alles veel traditioneler en rustiger gezien, de opbouw is wel wat erg symmetrisch (alleen in de bomen is een lichte variatie) en de geheven gelaten van Maria en de elf apostelen zijn tamelijk uitdrukkingsloos. Maar wat een verheven heerser is ook hier weer de Christus daarboven, wat is ook hier zijn koninklijke geheimzinnigheid prachtig weergegeven.

De ten hemel varende Christus uit het bovenste paneel van het altaar geschilderd door een meester uit Mainz omstreeks 1400 en thans in het museum te Utrecht, mist de grootsheid van de zoveel vroegere verbeeldingen. Wij zijn in een latere, al meer realistische tijd. Maar toch is het als geheel een prachtige weergave van de hemelvaart, omdat de figuur, simpel in zijn rode mantel en met het rode kruisvaantje, zo mooi in de ruimte van de gouden achtergrond is gezet en daardoor inderdaad een losheid en hemelsheid krijgt die het onderwerp ook vraagt.

Opgevaren ten hemel, zittende ter rechterhand des almachtigen Vaders, zo luidt het volledige zesde artikel. Van dit tweede stuk ervan heb ik reeds een afbeelding gegeven bij het eerste artikel. Het komt veel voor, maar dan vooral in verband met de kroning van Maria. Een extra stuk dogmatiek, waar ieder het zijne van mag denken, maar vallend buiten de twaalf artikelen.

[p. 94]

Hemelvaart Mainzer Meester, omstreeks 1400