Ontmoeting. Jaargang 8

[p. 20]

Nogmaals spel en werkelijkheid
Aize de Visser

Graag neem ik de draad, die ik de vorige maal heb laten liggen, weer op en ga nog eens nader in op het onderwerp ‘spel en werkelijkheid’. Nu moet ik daarbij natuurlijk wel oppassen, dat ik niet te lang stokpaardjes berijd, want deze dieren mogen de lievelingen hunner berijders zijn, in het moderne verkeer zijn het ondingen. Daarbij komt nog, dat ik geen pogingen wil doen deze rijtoer de schijn nuttig en noodzakelijk te zijn mee te geven, door het relaas in direct verband te brengen met de een of andere pas verschenen film, al heeft ze natuurlijk wel een zeker verband met de nuttige arbeid, die ik op deze plaats zo nu en dan verricht.

Toch neem ik wel een film als uitgangspunt, n.l. ‘Maarten Luther’, die zo juist in circulatie is gebracht. Nu heb ik mij - om te beginnen - eerlijk verbaasd, dat verschillende dagbladen en tijdschriften, voor wie het onderwerp film overigens taboe is, dit product der cinematografie uitvoerig hebben besproken en er de aandacht bij hebben bepaald. Want ‘Maarten Luther’ mag een goede film zijn, een hoogtepunt in de geschiedenis der bewegende beelden is zij niet.

De verbazing heeft echter nog een andere en belangrijker reden. Ik zou mij namelijk heel goed kunnen voorstellen, dat juist de uitbeelding van een geloofsconflict, van een strijd met de Here God op leven en dood, op genade en ongenade, als hier gegeven, bij vele christenen op verzet stuit; meer dan de realisatie van willekeurig welk ander onderwerp. De bezwaren van vele christenen tegen een actieve deelname in de dramatische kunst worden door hen simpel weergegeven met de woorden ‘je kunt toch niet bidden op een toneel...’ Deze bezwaren zijn evenmin van vandaag of gisteren, als ze morgen of overmorgen als afgedaan gerekend zullen worden.

En hier zijn we dan weer aangeland bij het misverstand ten aanzien van de spel-functie in het leven der christenen. Ik zeg niet de onderschatting, maar het misverstand. Want voor velen onzer is het wóórd spel reeds suspect. Dat lijkt mij een ernstige sta-in-de-weg voor de culturele arbeid in de christelijke gemeente.

Ja meer, ik geloof zeer ernstig, dat het spel een zeer belangrijke functie kan vervullen niet alleen bij de uitbeelding en de bewustwording van ons geloof, maar ook en vooral in de beleving ervan. Ten diepste zelfs, dat God ons oproept spelende mens te zijn. Dit is niet een nieuw geluid, dat weet ik ook best, maar het wordt te veel vergeten. Het is niet om niet, dat er geschreven staat ‘Als gij niet wordt gelijk de kinderen...’ Een kind ziet in een wolk een paard, en de wolk ìs een paard, een stoel ìs een trein en de mat voor de deur ìs een schip, dat over de woelige baren van de vlakke gangvloer-oceaan naar wijde verten vaart. Als gij niet wordt gelijk de kinderen... Als ge niet gelooft in de nieuwe kinderlijke geloofswerkelijk-

[p. 21]

Niall Mc Ginnis als Maarten Luther in de gelijknamige film

heid, waarin wijn, doodgewone wijn, Christus' bloed ìs en brood, het doodgewone brood, Zijn lichaam ìs, dat voor ons stierf...

Het is natuurlijk niet helemaal toevallig, dat het juist Luther - met name in strijd tegen Zwingli - geweest is, die op dat ‘Es ist...’ zozeer de nadruk heeft gelegd, zozeer zelfs dat men later Luthers gehele dogmatiek wel onder deze twee woorden heeft samengevat. En dan blijft hier het vraagstuk van de consubstantiatieleer veilig buiten het geding.

Hoe zullen wij overigens buiten de genoemde verhouding spel-werkelijkheid ooit de priesterfiguur in Israël verstaan. Hoe zou ooit een man als Zacharias (uit het begin van het Lucas-evangelie) de schuld van een geheel volk op die bepaalde plaats en op dat ogenblik kunnen doorvoelen en voor het aangezicht des Heren kunnen brengen? Sterft een mens niet als hij de diepte van eigen zonde en verlorenheid beseft? En dan van een heel volk. En nochtans staat hij daar, ‘liegende de waarheid’^*), spelende zijn spel voor het aangezicht des Heren. Nochtans brengt hij het reukoffer en speelt voor God zijn priesterlijke rol.

Bedrijf ik nu theologie? Ja zeker, en waarom niet? Sinds de theologen over alle onderwerpen spreken waar ze geen verstand van hebben (en

*) Zie het vorige artikel, Jaargang 7, no 11.

[p. 22]

Ook in boetedoening en zelfkastijding vindt Luther geen vrede

[p. 23]

vergis u niet, dat hebben ze altijd gedaan), mag ook de niet-theoloog zo nu en dan wel eens buiten zijn boekje gaan.

En dit is nu het wonder. Dit is nu het meest merkwaardige wonder, dat God van ons spelende mensen wil maken, levenskunstenaars, kinderen, die in en achter de werkelijkheid van het een-en-een-is-twee een andere werkelijkheid zien en haar beleven. Daarvan spreekt Paulus als hij aan de Corinthiërs schrijft: nu dan kennen wij niemand meer naar het vlees... Voor een Christen is er een andere realiteit dan die van het een-en-een-is-twee. Hij kan, hij mag zelfs in een op de arbeid van de boer parasiterende vogel Gods trouw zien.

En wat heeft Vermeer destijds eigenlijk voor iets dwaas gedaan in zijn artikel ‘Het voetspoor in de sneeuw’^*? Toevalligheden rijmt hij aan elkaar tot diepzinnigheden, min of meer merkwaardige coïncidenties bevatten een stuk waarheid (zie vooral pag. 299-300). Hij zit als een kind op de grond met blokken te spelen, hij husselt ze door elkaar, rode, groene, gele... Maar plotseling, daar is het. De blokken liggen nog even wonderlijk door elkaar, maar hij ziet een zin en een bedoeling. En dan ìs er een zin en een bedoeling, die ver uitgaat boven iedere toevalligheid.

Dit is - naar ik geloof - christelijk omgaan met de dingen. En als er ooit een program voor christen-kunstenaars wordt opgesteld (beware) dan zou dit het enige punt moeten zijn: op de grond zitten, husselen en kijken. In één woord: spelende mens worden. Dóór de dingen heen kijken. Dat is een boeiende, een fascinerende bezigheid. Ja, die bezigheid zou op de catechisaties geleerd en daarin zou de jonge gemeente onderwezen moeten worden. Als de christelijke kunstenaar een taak zal hebben, zal die in dat vlak moeten liggen. Ontdekkend, een nieuwe, diepere werkelijkheid tot het ‘unverborgen-sein’, in de waarheid brengend.

Maar nu staat mijn arme (stok)paardje te hijgen en te blazen, het weigert nog één stap te doen. Er zijn zoveel zwaarwichtigheden op het arme dier geladen, zelfs heb ik een niet te slanke vriend tot lot- en reisgenoot veroordeeld - het bezwijkt schier onder die last.

En daarom nu mijn eigenlijke taak, die bespreking van enkele nieuwe films.

* Ontmoeting, Jrg. 5, pag. 293.

Maarten Luther

Het is niet een geringe opgave geweest het veelbewogen leven van deze kerkhervormer op het celluloid vast te leggen. Immers men was wel gedwongen bepaalde aspecten van zijn persoonlijkheid te verwaarlozen, terwijl men ook - om de film binnen een bepaald lengte-schema te houden - de historische achtergrond van het gebeuren slechts summier kon aanduiden.

Het grootste bezwaar was echter ongetwijfeld, dat men hier te doen had met een innerlijk conflict, een stof, die niet tegemoet komt aan de

[p. 24]

[p. 25]

wensen van het grote film-publiek.

Dat men er nochtans in geslaagd is, een boeiend en hier en daar zelfs fascinerend filmwerk te scheppen, komt voor rekening van de scenarioschrijvers, regisseur en spelers tezamen, maar toch wel voornamelijk voor die van de hoofdrolvertolker Niall Mc Ginnis. Deze Ierse acteur heeft een Luther voor de lens gebracht, die al de stugheid en vastberadenheid, die zo kenmerkend waren voor de Augustijner monnik, bezit; maar die tevens bijna verscheurd wordt door de twijfel en zijn gevecht om genade. Die wel op bepaalde momenten terug zou willen, maar het niet kan, omdat zijn gelovig geweten hem dat verbiedt.

Dit drama van een geloofsbeslissing is meer dan een betrouwbare historische film, het is ook meer dan een goede film, een product dus dat beantwoordt aan de eisen der cinematografie (wat is de close-up in dit werk prachtig gebruikt en hoe weet men de aandacht steeds gevangen te houden door wisseling van beeld en goede montage). Dit werk is vooral een geloofsgetuigenis, dat de toeschouwer tot een beslissing dwingt.

Mensen zoals jij en ik

(Die letzte Brücke). Na ‘So lange du da bist’ is dit werk een nieuw bewijs van het kunnen der Duitse filmindustrie. Maria Schell, die ook in de laatstgenoemde rolprent speelde, vervult de hoofdrol. Helmut Kaütner voerde de regie.

Het is jammer dat technisch gezien op deze film wel hier en daar iets aan te merken valt. Er wordt overigens voortreffelijk geacteerd en de probleemstelling zowel als de uitwerking van het gegeven zijn de aandacht ten volle waard.

Maggie

(The Maggie). De weinig betekenende strijd tussen een Schotse kapitein van een oude schuit en een Amerikaan, die zijn per ongeluk bij de Schot verzeild geraakte lading niet veilig acht en daarom alle pogingen in het werk stelt zijn goederen zo snel mogelijk te achterhalen. Maar welk een heerlijk, welk een hartveroverend filmwerk heeft Mackendrick (ook de maker van Whiskey Galore) van dit simpele gegeven weten te maken. En waar schuilt nu toch de humor van het hele geval in? Als je dat nu maar eens kon ontdekken. Och, misschien dat dan meteen de aardigheid er ook af zou zijn.

Op het historische moment, wanneer Luther zijn stellingen aanslaat, houdt de wereld de adem niet in, maar gaat het leven zijn gewone gang.

Ook voor de verleiding van de Rijksdag te Worms een spectaculair fragment in de film te maken is men niet bezweken. Deze soberheid doet weldadig aan.

[p. 26]

Van nu tot in de eeuwigheid

(From here to eternity). Deze film heeft acht Oscars gewonnen en dat schijnt een hele eer te zijn. Maar het is verdiend. Want de verfilming van het boek van James Jones is in bijna alle opzichten een meesterwerk geworden. Een prachtig genuanceerde Montgomery Clift vindt in Frank Sinatra (hoe is het mogelijk) en Burt Lancaster (die reeds in Come back, little Sheba van zijn talenten duidelijk blijk gaf) zijn evenwaardige medespelers.

De verschijning van deze film is overigens een sprekender bewijs van de kracht van Amerika dan welk propagandistisch product ook. Want er is moed voor nodig zo eerlijk de wantoestanden in eigen leger weer te geven en uit te leveren.