Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 264]

Verbeelding als belijdenis (III)
J.W. Schulte Nordholt

Ontvangen uit den Heiligen Geest, geboren uit de Maagd Maria

Er is geen verhaal dat in het Westerse Christendom zo populair is geworden als dat van Kerstmis. En dat wel zonder de theologische implicaties, die in dit derde artikel genoemd worden. Een volksfeest met voldoende emotionele elementen om bemind te worden door de schare der gelovigen, uitgebouwd daarbij met veel rijke legenden, en kant en klaar om te worden uitgebeeld. Toen ik onder een groep middelbare scholieren een enquête hield naar de betekenis der Christelijke feesten, bleek nog geen 10 % ooit van Pinksteren gehoord te hebben, nog niet de helft wist welke gebeurtenis met Pasen herdacht wordt, maar vrijwel allen kenden het Kerstfeest.

Het heeft ook zijn grote bekoring. Met - maar daar wordt al zoveel over gepraat, - zijn grote gevaar voor sentimentaliteit. Maar toch, het had niet mooier gekund, dit verhaal van de eenvoudige stal, de os, de ezel, de herders, de koningen. Iedereen kent de talloze kerstliederen, die, al net zo, zich weinig aan de dogmatiek gelegen laten liggen en het Heilige gebeuren uitbouwen met veel fantasie, het verplaatsen naar eigen omgeving, kortom, die er plezier in hebben. Met een heel lichte toets, en daarom net mogelijk, durven ze ook het geheim wel eens aan, dat hier beleden is.

‘C'était chose bien nouvelle
Que d'être mère et pucelle
Dieu y a bien operé...’

Een geheim, dat zweeft rondom de gestalte van het meisje uit Nazareth. Zij is daar groot door geworden. Een godin van geweldiger omvang bij verre dan de oude vruchtbaarheidsidolen in wier plaats zij zo vaak trad, de maagd Athene en Aphrodite, Sterre der Zee en Koningin des Hemels. Het geheim is daarmee wel vaak verdogmatiseerd, en het wordt dat op het ogenblik steeds sterker. Het is moeilijk de werkelijkheid daar achter te vinden.

In de Middeleeuwen is Maria altijd weer de grote godin, verheven en magisch machtig, en pas aan het eind daarvan breekt een ander idee zich baan, Maria het charmante meisje, vol van de gratie, die maar gedeeltelijk de gratia Dei is. Zij neemt dan ook nationale karaktereigenschappen aan en tenslotte wordt ze bij Dürer een Duitse vrouw, vol en blond, bij Rubens een Vlaamse enz. In Frankrijk vindt zij dan haar schoonste verbeelding, maar dat begint al in de Gotiek en is al op een hoogtepunt in de hier

[p. 265]

Droom van de Wijzen
St Lazare, Autun

[p. 266]

Baldovinetti. Madonna in aanbidding

[p. 267]

afgebeelde Madonna van de Kathedraal van Reims. Een beeld dat mij in zijn mengeling van charme en weemoedigheid dikwijls doet denken aan de Demeter van Knidos, even bekoorlijk, even klassiek groots. Dit is een kunst die nauwelijks meer in een tijdperk te passen is, werkelijk van eeuwigheidsgehalte.

En terwijl ik uit de Middeleeuwen een dergelijk voorbeeld neem van menselijkheid en directheid, heb ik uit de Renaissance een afbeelding gekozen, die eigenlijk veel meer Middeleeuws van gedachteninhoud nog is. Baldovinetti's Madonna verrijst wel in dat prachtige Italiaanse landschap dat in de vijftiende eeuw pas ontdekt is, de schilder heeft voorts wel zijn best gedaan het kind zo realistisch mogelijk weer te geven, met een spelend gebaar. Maar Maria zelf is niet, nog niet, de mooie vrouw die ze bij tijdgenoten als Filippo Lippi e.a. wordt. Koninklijk, in het prachtigste blauw en rood, beheerst zij het schilderij. Rechtop, in verheven stilte troont zij, de handen samen, het gezicht blank en onbewogen. Aan dit schilderij heb ik gedacht toen ik mijn gedicht ‘Italiaanse Madonna’ schreef, en de lezer vergeve mij dat ik het slot daarvan hier citeer, want beter kan ik het niet meer zeggen:

‘O meisje in het helder blauw en rood,
Geluk van onze zorgeloze zomers,
O moeder met de grondeloze schoot,
Ster in de nacht voor onze pijn en dromen,
Godin van ons verlangen en ons schromen,
van onze liefde en van onze dood.’

De verdere verhalen rondom Kerstmis zijn zo bekend, zo vaak ook afgebeeld, dat het juist daarom niet makkelijk was nog iets te vinden. Litteratuur en kunst hebben gewedijverd om de eenvoud der herders en de praal der drie koningen samen te brengen, met os en ezel, rondom de kribbe. Een voorbeeld van volkskunst uit de tweede helft der achttiende eeuw moge hier staan. Eén van die echte barok-verbeeldingen, ditmaal uit Napels, Maria en het kind in een zware troon, Jozef er naast en van beide kanten de mensen naderend om te aanbidden. Engelen met wierookvaten zweven nader uit de hemel. Men kan tegen de religieuze kunst der Barok allerlei bezwaren aanvoeren, zij is over-dramatisch, uiterlijk, en wat al niet. Maar juist van een beeldengroep als deze gaat toch een grote bekoring uit, en dat ligt wel daaraan, geloof ik, dat de rijkdom van het ogenblik, de jubelende praal die ook in de Kerstnacht thuis hoort, juist in deze blinkende, beweeglijke en tegelijk naïeve volksverbeelding zo uitstekend gevangen is.

Wil men een ander uiterste van kunst, innerlijke kracht en expressiviteit zonder grote gebaren, dan moet men ook in een andere tijd zoeken. Voor alles in die der Romaanse beeldhouwkunst. In de kathedraal St Lazare van Autun heeft een vergeten kunstenaar de tekst uitgebeeld van de drie koningen, in de droom door een engel vermaand. Kijk nu toch eens

[p. 268]

Heilige Familie
Napels, 2e helft 18e eeuw

[p. 269]

Maria, kathedraal van Reims

[p. 270]

met wat voor een minimum aan middelen een maximum bereikt is aan uitdrukking. Die drie slapers onder de ster, met de deken van de nacht over zich heen, die engel met zijn blinkende vleugels, die de ster aanwijst en met een vinger de hand van de eerste koning beroert, rakend aan zijn droom. En hij, de nacht inziend, open voor de woorden van de verschijning. In deze kunst is religieuze kracht en menselijke directheid verenigd, dit is het hoogtepunt van wat er in verbeelding van de Bijbel bereikt is. Het moeten deze drie koningen zijn geweest, en niet de majestueuze pronkers die ik bij Rubens of Veronese aantref, waarvan Leopold in zijn Kerstliedje zegt

En de drie koningen treden aan
En houden hun voeten in.