Ontmoeting. Jaargang 7

[p. 100]

Tussen engel en sfinx
Guillaume van der Graft

Over ‘Niemandsland’ van Jan Wit

Jan Wit is onder vrienden eens genoemd ‘theolifant en mytholeugenaar’. Het eerste lid van deze opmerkelijke omschrijving wijst in de richting der theologie, zij het op onregelmatige wijze, meer als een speling der natuur. Het tweede trefwoord daarentegen brengt de mythe in het geding, echter al evenzeer op een zijspoor.

Onnadenkende lezers zouden uit het bovenstaande kunnen opmaken, dat Wit een olifant en een leugenaar is, iemand die met een lange snuit de gaarne vernomen kinderverhaaltjes uitblaast, iemand bovendien van wie men geen woord geloven moet. Kortom, een nurks, een criticaster, een misleider en een onoprechte.

Het tegendeel is echter waar. Wel kent hij skepsis en nostalgie, maar een nurks? Nee. Wel is zijn intellect zeer critisch toegespitst en zal hij menigeen die van een theoloog bepaalde gepraefabriceerde meningen verwacht als een dwaalgeest voorkomen; maar een criticaster en een misleider mag hij niet heten. Is hij dan onoprecht, verbergt hij zijn ware wezen achter een masker? Ik meen, dat in zijn werk een onmiskenbare oprechtheid voor zichzelf spreekt.

Trouwens, mijn dochter van drie jaar onderhoudt met het begrip ‘olifant’ geheel andere, meer positieve betrekkingen. In haar bevattingsvermogen treedt het goedige dier juist op als sprookjesachtig wezen. Ook het liegen is bij haar nog een manier om op geheel eigen wijze de waarheid te spreken. Wanneer Jan Wit op de vermelde noemer wordt gebracht in het vriendschappelijk verkeer, dan wil dat onder andere zeggen, dat hij het kinderlijke nu reeds enige decennia lang heeft weten te behouden. Hij beweegt zich met opmerkelijk gemak in de sfeer van het sprookje en hij kent die eigenzinnige benadering der waarheid welke aan dichters is voorbehouden en die de voetangels en klemmen der sluitrede vermijdt. Ik herinner me zijn verheugde instemming, toen iemand in een gesprek over Rilke beweerde: hij liegt, maar hij liegt de waarheid.

Tot nu toe zal niet ieder overtuigd zijn, dat ik in ernst spreek. Dit betreur ik, want op de gebruikelijke wijze ernstig zijn en zo de twijfel wegnemen, kan ik niet, waar het gaat om deze figuur, die zich met hand en tand verzetten zal tegen een poging, hem bij de lezers in te leiden op de manier waarin men dan zo licht vervalt, nl. met nadrukkelijke vermelding van de bijzondere moeilijkheden waarvoor hij als blinde zich gesteld zag (ik zeg: zag) in zijn ontwikkeling. Niets is meer kwetsend, dan nadrukkelijk au sérieux genomen te worden, terwijl men zelf zijn emancipatie heeft weten te brengen tot een punt, waar het spel met de werkelijkheid mogelijk is geworden. Gelukkig behoeft Wit niet meer te worden

[p. 101]

‘ingeleid’. Vooral zijn laatste publicatie heeft hem in brede kring waardering verschaft. Ik bedoel het lekespel ‘Niemandsland’, dat op de Pinksterconferentie van de V.C.J.C. dit jaar is opgevoerd. Een spel - en inderdaad een spel met de werkelijkheid. Bovendien, en daarmee kom ik terug op de aanhef van dit artikeltje, een spel waarin de theologie op ongebruikelijke wijze het woord krijgt. Het is een theologie waarin getracht wordt van de ernst der natuur tot het spel met de natuur te geraken. Die ernst wordt gevonden in de mythe, in de welbewuste dienstbaarheid aan de gegevens van het bestaan, in de eredienst aan de elementen: bloed, aarde, water. Het diensthuis Egypte, waaruit de Israëlieten bevrijd wegtrekken, is daarvan het zinnebeeld. God heeft ‘de kringloop gestuit’ en zijn verkorenen eruit tot de vrijheid geroepen. ‘Zijn Woord breekt open wat zich sluit’. Het is duidelijk, dat alleen iemand die de werkelijkheden dezer mythe in het menselijk bestaan heeft onderkend gerechtigd is ervan te spreken. Wie met die werkelijkheden nooit heeft omgegaan weet ook niet van hun claim, van het beslag dat zij leggen op de mens van nu, zogoed als van oudsher. En wie als dichter over deze dingen schrijft, dient hun symbolentaal te kennen. Voor hem moet water tot in de diepte van het ongeschapene reiken en niet alleen maar een ander woord voor H₂O zijn. Maar hij zal, als hij met bijbels besef hierover schrijft, de mythe, hoe waar ook, niet als waarheid willen erkennen. Hij zal een mytholeugenaar zijn, in plaats van een mytholoog.

Jan Wit, die een zeer goed onderlegd theoloog is, heeft zich in de heilige schriftuur van Israël niet slechts wetenschappelijk maar ook, wat meer is, poëtisch ingeleefd. Daarom leeft zijn theologie. En via de poëzie, niet anders, dat wil dus zeggen: niet in ongesmolten ‘harde’ toestand, komt zij tot gelding. Ook dit past voortreffelijk bij het onderwerp, want de heilige overlevering bereikt ons ook in de vorm van litteratuur, niet van dogmatische tractaten. Het toneel van ‘Niemandsland’, met welke benaming de woestijn is bedoeld, ligt letterlijk en figuurlijk ingeklemd tussen het diensthuis, de slavernij van Egypte enerzijds, gesymboliseerd door de Sfinx die woorden van mythische wijsheid spreekt, en anderzijds het Beloofde Land, waarvan engelfiguren de vertolkers zijn. Dit lege domein der keuze, deze open vraag der woestijn wordt door ‘woestijngeesten’ tot spreken gebracht.

‘Dit is het tussengebied,
Men kan er noch hopen noch vrezen.
Men moet er een twijfelaar wezen,
de keuze gedijt er niet.

Eeuwige aarzeling
houdt hier de steppe bevangen.
Alwat men hier kan verlangen
blijft een luchtspiegeling.

[p. 102]

 

En de navelstreng van de tijd

 

bindt de mens aan het verleden.

 

Hoe kan hij de toekomst betreden,

 

als God hem daar niet van bevrijdt?’

Men ziet, dat het om meer gaat dan alleen de geschiedenis van de woestijnreis onder Mozes. In de proloog wordt dit op diepzinnige en meeslepende wijze aldus gesteld; de woestijngeesten spreken ook hier, in de eerste strofe naar Egypte wijzend, in de tweede naar Kanaän:

‘Ginds aan de zwellende stroom,
waar de schoot van Almoeder Aarde
als muil weer verslindt wat zij baarde,
zijn leven en sterven een droom.’

En ginds ligt de tuin die groent
in aanvang en einde der tijden,
waar duister en licht zijn gescheiden
en loflied en wijsheid verzoend.’

Men moet echter niet denken, dat heel het spel van deze zwaargeladen poëzie vol is. Ik wees reeds op het kinderlijke, dat zo vaak Wits geest doet huppelen. In twee meespelende groepen vooral komt dat tot uiting. Het zijn de kinderen van het volk Israël, en de soldaten. Een krijgshaftig lied als waarmee de krijgers opmarcheren in het begin vermocht bij de opvoering ter Pinksterconferentie 1953 met één slag populariteit te verwerven bij alle, merendeels jeugdige, toehoorders, zodat het kamp de rest van de tijd weergalmde van dit lied:

‘Farao!
Span je paarden maar weer uit.
Farao!
Wij zijn niet je buit.
Mozes steekt zijn staf omhoog,
heel de Rode Zee valt droog.
Farao!
dat kan je niet zo.’

En bijzonder charmant zijn ook de kinderliedjes, naar de gelegenheid gevarieerd, waarin het geloof, merkwaardigerwijze, voornamelijk tot gelding komt. Van alle volksgroepen immers blijken na het verslag der verspieders alleen de kinderen nog moed en argeloosheid genoeg te hebben om dóór te gaan. Zelfs Mozes wordt eerst door hún voorbeeld opgewekt tot goede verwachting. Zij immers, de kinderen, hebben er niets van begrepen, dat rechters en priesters, kooplieden en militairen de een na de ander ontmoedigd en verbitterd zijn geraakt. De rechters schrikken terug voor de ‘vervulling der wet’, voor het - in hun ogen - onrecht der genade,

[p. 103]

waarvan in het Beloofde Land sprake is. De priesters begrijpen niets van de Golgotha-boodschap, daarginds vernomen. De krijgslui trekken zich in krijgsraad eervol terug en de kooplieden vrezen inflatie door Messiaanse overvloed. De kinderen echter hebben gejuicht:

‘Van je ree, ree, ree,
Gaan we door de Rode Zee.
Van je rein, rein, rein,
trekken wij door de woestijn.
En aan Mozes' hand
gaan we naar 't Beloofde Land.
Van je één, twéé, drie!’

‘Ja, kinderen, wij gaan naar Kanaän’, roept Mozes tenslotte uit, hun vrolijkheid begrijpend als antwoord op zijn gebed. En als tenslotte het gehele volk zich klaar maakt om verder te gaan, omdat (niet psychologisch, maar wel theologisch) de onwil en radeloosheid met Gods antwoord zijn afgedaan, zingt men een prachtige herdichting van ‘Aus tiefer Not schrei ich zu dir’ (psalm 130). Ik citeer de tweede strofe.

Ik hoop op God de Heer en wacht
het woord dat Hij zal spreken.
Al loopt het naar de middernacht,
ik volg zijn heilig teken.
Mijn hart is in de donkerheid
een wachter die het licht verbeidt,
een wachter op de morgen.’

Jan Wit, spelenderwijs theoloog en loochenaar van de mythe die uit onze bloedvaten tapt, heeft in dit spel een belangrijke bijdrage geleverd tot de vernieuwing van het lekespel en tot het vestigen van een traditie die maar al te zeer gemist wordt in onze letterkunde, die der functionele poëzie. Juist in de kring der ‘bijbels-aan-geraakten’ zal men dit moeten waarderen.

Ik ga het meer satirieke en amusante, hoewel óók onder die bedrijven door diepzinnige, eerder geschreven spel voorbij, ‘Het Bos der onbezorgde dieren’ geheten en ontworpen als jubileumstuk voor de C.J.V.F., waarbij zoveel mogelijk groepen van allerlei leeftijd afzonderlijk moesten optreden. Wit heeft het hier gezocht in een Sneeuwwitje-motief, waarbij hij gelegenheid heeft, zowel om dieren-groepen tafereelsgewijs te laten meedoen, alsook om met het appel-thema de nodige associaties te wekken aan, alweer, theo- en mythologische beseffen.

Hoe aardig en onderhoudend ook dit bonte geheel geworden is, het lijdt geen twijfel, dat ‘Niemandsland’ veel hoger grijpt en dat het daarin goeddeels is geslaagd. Men moet hopen, dat deze dichter voort zal gaan in de richting van het volwaardige versdrama, waarbij het alleen maar voordelig

[p. 104]

zal zijn als hij ontheven wordt van de beperkingen welke de Christelijke jeugdbeweging nu eenmaal met een opdracht verplicht is op te leggen. Misschien dat hij dan ook zijn vers als dramatisch middel vrijer en des te doeltreffender zal kunnen aanwenden. Een sterke band met de traditie verhindert hem echter, hier buitensporig te werk te gaan. Dat is de vrucht der eruditie. De critische zin, die andere deugd der theologie, zal hem bewaren voor verstarring in zijn vers, in zijn ernst, in zichzelf.

Jan Wit, Het Bos der onbezorgde dieren, uitgave C.J.V.F., z.j.

Jan Wit, Niemandsland, uitgave V.C.J.C., 1953.