Ontmoeting. Jaargang 5

[p. 322]

J.W. Schulte Nordholt
Paula Modersohn-Becker

Als men het expressionisme wil laten aanvangen zo omstreeks 1900, het jaar waarin Picasso voor het eerst in Parijs komt, in Berlijn gepraat wordt over een Munch-tentoonstelling, en Paul Klee het plan opstelt voor zijn reis naar Italië waar hij noch de klassieken, noch de Renaissance ontdekt, maar wel de vissen van het aquarium in Napels - goed, als men daar wil beginnen, laat men dan ook denken aan dat 23-jarige meisje, dat in de nacht van 31 December 1899 op 1 Januari 1900 in de trein zit van Bremen naar Parijs, Paula Becker.

Zij komt van Worpswede, een klein dorp vlak bij Bremen. Daar, in het wijde moeras- en heideland woont een kunstenaarskolonie en daar meende ze haar meesters te vinden. Er zijn daar landschapsschilders, die het bruine heideland ontdekken in zijn ruige schoonheid en werken in de trant van de Barbizon-school, vijftig jaar ten achter! Maar er zijn ook wat symbolisten, beïnvloed door de Jugendstil, die dan uit het Zuiden, Oostenrijk vooral, een zegetocht is begonnen. Paula leert van beiden en men vindt daar in haar werk de sporen van. Maar de horizon

Stilleven met peren

[p. 323]

Zelfportret

wordt thans wijder, de hoofdstad der moderne kunst, Parijs, lokt. Haar vriendin Clara Westhoff is leerlinge van Rodin daar en ook Paula wil daar nieuwe en grotere ervaringen opdoen. Het is merkwaardig, hoe weinig ze er geleerd heeft van de toen toch net beroemd geworden Impressionisten. Degas noemt ze even in een brief, de andere grote namen Manet, Monet, Renoir helemaal niet. Ze krijgt er contact met thans vergeten schilders, Courtois, Collin, Girandot. En nog hetzelfde jaar keert ze terug in Worpswede en het jaar daarop trouwt ze er met de schilder Otto Modersohn. Maar nog driemaal is ze weer in Parijs geweest. En tenslotte leert ze er toch enige belangrijke modernen kennen, een paar schilders uit Gauquin's school van Pont-Aven, een paar uit de groep der Nabis, Bonnard, Vuillard en vooral de symbolist Maurice Denis en tenslotte ook de stillevens van Cézanne. De invloed daarvan is in haar werk bijzonder merkbaar, maar zeer zelfstandig verwerkt.

[p. 324]

Rainer Maria Rilke

Portretten, figuren en stillevens, dat is het, waarmee ze voortdurend bezig is. Een nieuwe, vaste vorm zoekt ze, groot, expressief en gesloten. De verfijnde décadentie van de Jugenstil verwerkt ze tot een grootse monumentaliteit. Ze leert er de voorliefde voor de lijn van, maar ze is geheel anders van aard, zwaar en krachtig. De meisjes met bloemenkransen zijn bij haar geen feeën en elven, maar blonde boerenkinderen van grote simpelheid. En in haar kleur blijft ze de schilderes van het sombere Noordduitse heideland, veel bruin en grauw met enkele lichtere kleuren er hier en daar tussendoor.

Zo ontstaat er gaandeweg en haast onopzettelijk een oeuvre, dat midden in een wereld van totaal verouderde en zwaar dogmatische en eigenlijk slechte kunst plotseling goed is en nieuw, van een expressiviteit en daarom soms ook deformatie, die een volgende generatie tot verrukking zullen brengen.

Thans wordt zij gerekend tot één van de grootste vernieuwers van de

[p. 325]

Boerenkind

kunst, in Duitsland zelfs de belangrijkste van allen. En wie haar portretten van boerenvrouwen in hun animale kracht en grootsheid, haar kinderen in een primitieve eenvoud geschilderd, haar stillevens in prachtige compositie, hard en simpel, heeft gezien, zal die bewondering begrijpen en delen. En zij is steeds zichzelf, hoeveel verwantschap men ook ontdekt met andere modernen, met de stillevens van Cézanne, de decoratieve kracht van Gauquin en zijn primitivisme, de landschapsversimpeling van Munch. Zij is zichzelf en misschien ligt dat wel vooral in haar vrouwelijkheid, de liefderijke psychologie waarmee zij haar mensen benadert, de hymne van vruchtbaarheid, waarin zij het ganse leven, vrouwen, kinderen, bloemen en vruchten bezingt. Rilke, die met haar vriendin Clara Westhoff trouwde, heeft juist dat element in zijn Requiem für eine Freundin dat aan haar nagedachtenis is gewijd, bijzonder beklemtoond. (In deze regels zinspeelt hij op haar naakte zelfportret)

[p. 326]

 

Denn das verstandest du: die vollen Früchte.

 

Die legtest du auf Schalen vor dich hin

 

und wagst mit Farben ihre Schwere auf.

 

Und, so wie Früchte sahst du auch die Fraun

 

und sahst die Kinder so, von innen her

 

getrieben in die Formen ihres Daseins.

 

Und sahst dich selbst zuletzt wie eine Frucht,

 

nahmst dich heraus aus deinen Kleidern, trugst

 

dich vor den Spiegel, liessest dich hinein

 

bis auf dein Schauen; das blieb gross davor

 

und sagte nicht: das bin ich; nein: dies ist.

 

So ohne Neugier war zuletzt dein Schaun

 

und so besitzlos, von so wahrer Armut,

 

dass es dich selbst nicht mehr begehrte: heilig.

In November 1907 werd uit het huwelijk van de Modersohns een dochtertje geboren. Veertien dagen later mocht Paula Modersohn-Becker voor het eerst weer opstaan en in een stoel zitten. Daar is zij toen plotseling gestorven, en men hoorde haar zacht zeggen ‘Wie schade’, haar laatste woorden na een zeer gelukkig leven. Zij was toen 31 jaar. Rilke schrijft er van in zijn Requiem:

So starbst du, wie die Frauen früher starben,
altmodisch starbst du in dem warmen Hause
den Tod der Wöchnerinnen, welche wieder
sich schliessen wollen und es nicht mehr können,
weil jenes Dunkel, das sie mitgebaren,
noch einmal wiederkommt und drängt und eintritt.