Ontmoeting. Jaargang 1

[p. 355]

Gera Kraan-van den Burg
De spiegelklok

(Roman-fragment)

Maria Wilhelmina Christina Elisabeth van der Brugghen, douairière Jonkheer Johan Matthias Singendonck, vrijvrouwe van Dieden en vrouwe van de Maasackers, had door haar kamenier een gemakkelijken stoel laten brengen naar de vensterkamer op de tweede verdieping. Moe van 't klimmen, liet zij zich zakken, zoodat de lucht tusschen de rokplooien van haar zwartzijden japon saamperste en aan haar schrale gestalte een vreemde breedheid gaf. De magere armen, door zeer wijde mouwen gemasqueerd, liet ze rusten op de leuningen. Haar hoofd, bedekt met een golvend wit kapje, dat aan de slapen een paar krullen van het kapsel vrij liet, stond klein boven den hoog-gesloten, vierkanten witten kraag, en het lieve, verwelkte gezicht met de nog heldere blauwe oogen strekte zich met moederlijke koestering naar de boomgaarden en weiden, die open lagen voor haar blik.

Om de bloementuin en de net-geschoren ligusterhaag vóór het huis te zien, zat zij hier te hoog: nog juist ving ze de glooiing naar de gracht, die rondom het buiten gegraven en aan twee zijden overbrugd was. In deze kamer, waar zij maar zelden kwam, verbleef ze toch zo graag, omdat men er, over den dijk heen, een wijd uitzicht had op de bochtige Maas met haar breede voorlanden; op Batenburg, de stad in het groen aan den overkant.

Rechts keek ze op het bosch van haar eigen bezitting; op een groot, golvend meer, waarin, als een tweede rivier, zich de oude eikenlaan stortte, die vlak bij de Diedensche kerk, haast tien minuten ver, van den dijk glijden kwam.

Ook hoorde ze hier het doffe kreunen van de beide hooge dennen - vreemde verschijningen tusschen de notelaars - staande links, voor het nieuwe gedeelte van het huis: boomen die geplant moesten zijn toen haar behuwd-grootvader Lambertus Matthias Singendonck, kort na zijn tweede huwelijk met Agneta Hoeufft, met de Heerlijkheid Dieden werd beleend.

De maanden buiten waren voor mevrouw Singendonck de schoonste van heel het lange jaar. Wanneer zij in Mei het Huis betrok, begon het dorp pas echt wakker te worden uit zijn wintersenen dommel. Dan gingen niet alleen op de Heerlijkheid, maar overal blinden en ramen open.

De stoet van haar rijtuigen en wagens met bagage werd door enkele getrouwen al opgewacht bij het Batenburgsche veerhuis. Gaandeweg sjokten er meer jongens mee, totdat bij de kerk jong Dieden compleet was om de trein te escorteeren eer ze wegzakte in de groenende laan. Daar viel dan 't hoogtepunt van den feestelijken intocht, tegelijk met den blinkenden rijksdaalder, dien ze, naar 't voorbeeld van haar echtgenoot, wierp tusschen de joelende, grabbelende kinderen, welke den winnaar straks volgden naar het winkeltje, waar het geldstuk werd klein gemaakt en verdeeld.

Dan wist heel het dorp met verheuging, dat de Vrijvrouwe teruggekomen was. Het werd zich ook van zijn beteekenis en waarde bewust: een

[p. 356]

koets reed af en aan naar het verre Nijmegen en bracht berichten uit de wereld mee; de facteur uit Grave kwam haast dagelijks langs en de Batenburgsche bode legde geregeld aan.

De boerenjongens durfden 's avonds de trotsche meiden van 't kasteel achterna Ioopen en zelfs de goed-gedresseerde huisknechts vergaten het geloofsverschil en waren bik op een boodschap bij pachters, die vader van volwassen dochters waren.

Niet alleen nam de stoffelijke en maatschappelijke bloei van Dieden in deze maanden toe: Ook de geestelijke welvaart was er bij gebaat, want 's Zondags om de veertien dagen kwam de dominee uit Ravenstein er het Woord brengen, van welks verkondiging men in den winter verstoken was.

Nu er vandaag in Dieden geen dienst gehouden werd, had Vrouwe Singendonck Hannis Snijders, den koetsier, het groote rijtuig laten inspannen, en deze was met Hans, Betje, Mimi en Anna naar Ravenstein ter kerk gereden. De oude Hanewinckel preekte vrij lang en waardeerde het, wanneer de freules na afloop van den dienst, in de pastorie een bezoek brachten aan zijn vrouw - van zichzelve immers een freule Von Schmidt auf Altenstadt. Daarom verwachtte Maria Singendonck haar dochters pas tegen den eten thuis.

Jet en Belle, ondanks haar jaren de kleintjes, die nog nooit buiten moeders keukendeur waren geweest, logeerden bij oom Henri in Amsterdam, Jan bracht den Zondag in Nijmegen door, en dus had zij dezen zeldzamen ochtend van alleen zijn bestemd om uitvoering te geven aan een plan, dat haar al weken in den zin lag.

Tusschen nog leege fruitkisten, hoopjes afval en vroegelingen zat zij, doch dit bezoek beteekende geen voorloopige inspectie over de eerste opbrengst van haar boomgaarden. Het gold de gesloten ijzeren kist, die geheimzinnig-domineerend tusschen de houten stond, en waarin het familiearchief werd bewaard.

Wegbergen allereerst wilde ze het lieve versje, door Diet gemaakt, dat Mimietje verleden week voor haar had opgezegd, toen alle kinderen haar verjaring meevierden.

Een onnoodig-grooten sleutel liet zij een halven slag in het hangslot maken en lichtte het zware, knarsende deksel op.

Natuurlijk had zij deze bezigheid ook aan Jan kunnen overlaten, maar zooals het Huis het dorp beheerschte, zoo regeerde de Vrijvrouwe over het huis. Moeder is een kapitein op haar schip, prees Willem, de zeeman; en zoo wenschte zij het, ondanks haar zwakke gezondheid, waarvan plagend werd beweerd, dat ze verbeterde, zoo vaak de kinderen van verre tijdelijk intrek namen op het Huis.

Maria Singendonck had gemeend, innerlijk sterker te zijn, want de hoog-opgetrokken neusvleugels begonnen te trillen en vochtig werd haar gezicht, nu zij het bovenste dossier uit de kist nam: een bundel betaalde rekeningen, een lijst van verzonden rouwbrieven, heel de regeling voor de begrafenis van haar man, die dertien jaar geleden plaats gevonden had, op Woensdag zestien Juli 1819, des ogtends na zonsopgang, ten vijf uuren, in de Sint Stephenskerk te Nijmegen. Zóó had Matthias zelf het beschikt en daarmee gebroken met de gewoonte van s avonds na tienen te begraven, zooals lang mode was geweest.

Vijftig jaar oud pas was Johan Matthias Singendonck, ontvanger der in- en uytgaande Regten en Accijnsen en Raad der stad, toen hij na zeven

[p. 357]

weken ziekte overleed aan een ontsteking in de lever. Zij zag hem weer voor zich, haar forschen, krachtigen man: de schrijnwerker had er voor gezorgd, toen hij 't zoo duidelijk neerschreef op het vodje papier van zijn nota, dat haar nu nog een huivering gaf: ‘Voor U.E. egtgenoot gemaakt een buytengewoone ruyme dubbelde dootkist.’

Nòg voelde zij de beslommeringen van die dagen na: het bestellen, invullen en teekenen van de rouwbrieven; haar adres aan den koning, waarin ze hem de kinderen aanbeval en voor Diet, den oudsten, het ambt afsmeekte, dat door zijn vader met zooveel vlijt waargenomen was.

Gebaat had het niet. Achteraf misschien goed, hoe graag ze hem ook in de buurt gehouden had. Diet was in hart en nieren een gele rijer, hoewel ook hij de wisseling van garnizoen onaangenaam vond.

Daar had ze de rekeningen van de koek en de koffie, de genever en de malaga, die in de gerfkamer van de kerk bezorgd waren als tractatie voor de grafdaalders, de voorgangers, de dragers, rondzeggers en hellebaardiers, die aandeel genomen hadden in de plechtigheid. Er waren nog rekeningen van lamfers, florslint, crippe en flambouwen, maar ze ging er aan voorbij en vouwde de bundel samen: niet dáárom was 't naar te doen. Vluchtig ook keek ze het andere, haast eendere pakje in: de begrafenis-administratie van Hendrik, haar grooten jongen van zestien, een paar jaar vóór zijn vader gestorven aan ontsteking van de long, verzeld met een zinkingkoorts. Nooit vergeten leed, dat zij nog samen gedragen had met haar man.

Toch had zij niet te klagen en achtte het een grooten zegen van de Voorzienigheid, dat zij van haar veertien kinderen er negen had mogen zien groot worden. Het eerste was dood geboren, een ander meisje ongedoopt gestorven. Belle's tweelingbroertje Otto was maar anderhalf jaar geworden... maar zij wist, dat er een wil boven de hare gold; een wil, welke Ds. Payen, de Waalsche predikant uit Nijmegen, haar als een wijze en vaderlijke voorhield. Nooit had zij dan ook den moed laten zakken en tegenover de verliezen van vroeger stond de aanwinst uit den nieuwen tijd. Diet had haar in zijn nichtje Betje van der Brugghen - ter onderscheiding van zijn zuster in de familie Zwarte Bet genoemd - een lieve schoondochter gegeven, en al liet de erfgenaam nog op zich wachten, Mimi, Cee en Jetje waren schatten.

Als Just van der Brugghen een passende betrekking vond, kreeg zij in dezen neef een schoonzoon, en Jan - juist terwille van Jan wilde zij het archief raadplegen. Ze wist, wat zijn herhaalde reizen beduidden en wellicht was deze zelfde dag van beslissende beteekenis in zijn leven.

Een perkamenten band trok haar aandacht. ‘Compositions et vers de mon cher père’, had mama Singendonck die zelf den dichterlijken aanleg van haar vader geërfd had, daarop geschreven. Grootvader Dierquens, oud Burgemeester en voorzittend schepen van 's-Gravenhage, de heer van den Eykenhorst, was een man van invloed en grooten kunstzin geweest, de hem gewijde papieren eerzuil zeker waard.

Daar vond Maria Singendonck nog eens de bewijzen, hoe het geslacht van haar man ook in den revolutietijd verknocht aan Oranje en veel meer Engelsch dan Fransch georiënteerd was geweest. In die gespikkelde portefeuille wist zij de correspondentie, welke Lambertus Matthias Singendonck, burgemeester van Nijmegen, Raad en Rekenmeester der domeinen van wijlen Z.K.M. van Groot-Brittannië, als trouw Geldersch edelman had gevoerd met Madame la Princesse d'Orange, meer bekend als Marijke-meu.

[p. 358]

Een los blaadje stak er uit: een versje, door mama Singendonck zelf gedicht in de eerste blijde weken der vrijwording, en getiteld: Oranjesnuifje, aan Napoleon aangeboden door de Nederlandsche Maagd. Het begon:

O, groote koopman in tabak,
Vrees niet voor mij, 'k ben geen Kozak,
Mijn speer zal u niet deren.
Laat door de Nederlandsche Maagd,
Eens door u uit haar tuin verjaagd,
Een snuifje presenteeren.

De laatste coupletten waren ook aardig:

De Rus, de Pruis, de Brit, de Zweed,
Zij weren van mijn tuin het leed
Waarvan gij licht moogt droomen.
Gij niest? Wel man, wat ik u bie
Is beter waar dan uw regie!
Wel moog' het u bekomen.

Kom, lang geteisterd Nederland,
Gij zijt weer een gelukkig land.
't Is nog niet te gelooven!
Verlost van deze tyranny
En van de wreede dwinglandij,
Roept men: Oranje Boven!

Eindelijk had de weduwe gevonden wat ze na zoveel emotie en met onderbreking zocht: haar huwelijksche voorwaarden, in 1794 opgesteld.

Met een weemoedig lachje in de mondhoeken vouwde zij het stuk uit haar jeugd open. Nauwelijks achttien, en reeds negen jaar wees, was ze toen; en sedert den dood van haar echtgenoot had ze 't niet meer ingezien. Jan zou er ook belangstelling voor hebben.

Grootvader Dierquens was vader van drie dochters geweest, van welke de eene met Johan van Hees, Heer van Berkel en Rodenrijs, was getrouwd; een tweede met Coenraad Diederik Neomagus Singendonck en de derde met Jacob Willem van der Brugghen.

Na den vroegen dood van haar ouders, was Maria van der Brugghen bij tante Betje Singendonck in huis gekomen en na enkele jaren was ook oom Neomagus den weg van alle vleesch gegaan.

Vrijheer van Dieden en vijf en twintig jaar oud, had hun oudste zoon bij huwelijk recht op een inkomen uit den boedel van f 800. - 's jaars, hetwelk zou doorgaan voor zijn vrouw, wanneer hij zelf eerder aflijvig kwam te worden. Zoo had Johan Matthias zijn oog laten vallen op zijn gefortuneerd nichtje en pleegzuster Maria, voor wie tante Betje toen mama Singendonck geworden was.

De vaste goederen van den bruidegom hadden bestaan uit de hooge en vrije heerlijkheid Dieden, ten Zutphensche regten leenroerig, en onlangs geschat op honderdnegentigduizend gulden.

Verder bezat hij de Maasackers, deels aan Gelre en de graafschap Zutphen, deels aan de koninklijke Pruisische leenkamer Cleve leenroerig, hem geprelegateerd door mevrouw De Casembroodt-Singendonck, Belletje's peettante. Ook had hij nog een vierde deel in de vaderlijke nalatenschap,

[p. 359]

zooals bij tijd en wijle volgens magescheid blijk en zou.

Zij zelf had als bruid slechts papieren bezeten, vijfduizend Engelsche ponden, meer dan twee ton livres aan effecten, obligatiën en schuldbekentenissen, alles nominaal, maar in de bittere jaren van Napoleons overheersching was de reëele waarde pijnlijk gebleken en haar groeiend gezin had veel gekost.

Gelukkig had zij, ook na den dood van haar man, over voldoende kapitaal beschikt om alle bepalingen van 't contract na te komen en uyt de voorschreven vrugten de kinderen naar derselven fatsoen te alimenteeren en te educeeren. Daarop volgde dan de alinea, die zij Jan wilde laten zien: ‘Dat wijders bij overlijden van den eerstgenoemde der aanstaande conthoralen in gevalle van na te blijven, kind of kinderen, de langstlevende gehouden zij, aan ieder van hen, wanneer die respectievelijk sullen gekomen zijn tot den ouderdom van vijf en twintig jaaren of eerder als langstlevende in gemoede zal oordeelen deselve kind of kinderen te competeeren voor derselve legitime portie in des eerststervenden nalatenschap’.

Ondanks de pijn van haar ongemakkelijke houding sloot de vrijvrouwe van Dieden tevreden haar archiefkist. Moeilijk overeind komend, kneep ze diepe kreukels in de stugge bladen van 't contract, die ze probeerde weg te strijken eer ze het wegbergen ging in haar schrijfcassette.

Naar beneden liep gemakkelijker dan omhoog.

Op het bordes, boven aan de breede trap naar de hal, sloeg ze de rechterhand aan de zware gebeeldhouwde leuning, terwijl haar voeten voorzichtig schuifelden van tree tot tree. Ze keek op de klok tegenover zich: Haantje - of haar meisjes - maakten 't weer laat vanmorgen.

Daar ving de wreede, groote spiegel onverwachts haar beeld, en ze zag zich staan, zooals ze nu was: spits, mager en ernstig; nog wel niet afgeleefd, maar verwelkt. Zóó, met haar huwelijkscontract tegen zich aan, een reprise in caricatuur van de frissche, kinderlijk-overmoedige bruid, die zich acht en dertig jaar geleden in ditzelfde glas zag weerkaatst.

Dat zij daaraan juist vandaag herinnerd moest worden door het pompeuze familiebezit, op Dieden ingebracht door Agneta Hoeufft, toen zij in 1723 Lambertus Matthias Singendonck trouwde. Een kostbaar stuk, geschenk van Agneta's vader - heer van Fontaine Peureuse -, dat door de combinatie van spiegel en uurwerk de ijdelheid en vergankelijkheid aller dingen duidelijk illustreerde.

Die spiegelklok was een anderhalf el breede en drie ellen hooge psyche, in welker bovengedeelte 'n halve cirkel was getrokken, waarin men met Romeinsche cijfers, van zes tot zes, de uren had geëtst. Een symbolische vergulde pijl wees, vrij zuiver, den tijd aan, en wanneer l'horloge miroir als gevolg van ouderdomsgebreken tijdelijk zijn arbeid staakte, had men op Dieden geen vrede, eer hij door den ervaren stadsklokkenmaker uit Nijmegen weer tot werken was geïnstigneerd. Wie deze taak moest overnemen, als het raderwerk van den bejaarden klokkevoogd zelve eenmaal stilstond, was voor Vrouwe Singendonck wel eens een zaak van zorg. Niet echter voor de kleinkinderen, wier vroegste herinnering aan Dieden samenviel met den gouden pijl, die elke avond om zes uur terugsprong naar het punt, waar hij 's morgens zijn reis begonnen was: het klokje van gehoorzaamheid. En van de wanden zagen vorige generaties met een wijzen glimlach neer op de jeugd, en accentueerden door hun geschilderde aanwezigheid de taal der Spiegelklok, van welke de zwierige Agneta, met haar lange grijze krullen en wit satijnen japon de beschermvrouwe leek te zijn.