Ontmoeting. Jaargang 1

[p. 124]

C. Rijnsdorp
Aafjes' voetreis

Over Aafjes' ‘Een Voetreis naar Rome’ is in de korte tijd na het verschijnen al zo veel geschreven, dat men bezwaarlijk aan de uitgewisselde eerste indrukken nog iets nieuws kan toevoegen. Eigenlijk is men voor een deel al in een stadium aangeland, dat mensen met aanleg voor schematiek het stadium ‘1B’ zouden kunnen noemen, waarin het niet meer gaat over het dichtwerk als zodanig, maar over het ethos van den dichter en over de verhouding van poëzie en ethiek in het algemeen. Hierin uitmondend vinden de discussies een voorlopige afsluiting, als bij een z.g. ‘bedriegelijk slot’ in de muziek.

Aan het tweede stadium, een bezonken waardebepaling, zijn we voorlopig nog niet loe. Toch is het merkwaardig, dat men zich herhaaldelijk op het verlangen betrapt het gedicht te lezen met de ogen van den criticus van over tien, twaalf jaren; bij alle verheuging voelt men vooral bij dit werk dat er te zijner tijd een herwaardering nodig zal zijn. Men zou graag ontkomen aan de kans op fouten, die het contemporaine oordeel meebrengt, maar dit gaat nu eenmaal niet.

Over de vrang of we met een werkelijk gedicht van een werkelijk dichter te doen hebben, kan geen twijfel bestaan; wel over de vraag hoe hoog wij dit talent moeten schatten. En hierbij waarschuwt een zeker instinct ons voor overdrijving.

De druiven zijn niet zuur, ze zijn heerlijk. Ieder die voor poëzie openstaat is met elken nieuwen dichter waarachtig blij, blij met het geschenk, dat de dichter is. Maar men moet wel slecht kunnen lezen als men niet ziet, dat in De Voetreis het sublieme en het minder goede elkaar in één adem afwisselen; de tekortkomingen liggen zo voor de hand, dat ik niet de slechte smaak zal hebben ze met de vinger aan te wijzen. Het behoort tot het beminnelijke van het gedicht, dat het geen moeite doet zich door inspanning tot een hoger niveau op te werken; de dichter geeft zich zo hij is en ziet niet om.

Die gemakkelijkheid is niet nagestreefd, maar aangeboren. Bij Marsman en Nijhoff krijgt men dikwijls de indruk van een min of meer moeizaam bereikt resultaat; op die gedichten is zo gewerkt, dat ze ons soms als een steen op de maag liggen. Daartegenover staat, dat men het werk van de ouderen, die bij Boutens en Leopold opgegroeid zijn, met de loupe kan bekijken. Het is een kwestie van genre en van smaak en het z.g. ‘onsterfelijke’ kan op beide manieren worden verkregen. Aafjes is nu eenmaal een min of meer verre neef van Mozart, terwijl de ‘bewerkers’, de ‘nauwkeurigen’, tot de familie Beethoven behoren. Alleen is het zo prettig te constateren, dat het nu eens de zoveel kleinere familie Mozart is, waarin onze ‘jongste meester’ blijkt te zijn geboren. En zou dat niet het geheim zijn van de feestelijkheid, waarmee Holland dezen nieuwen dichter heeft binnengehaald? En zou daarin ook niet het gevaar van overschatting zijn gelegen?

Onze kunst is altijd, evenals wijzelf, wat zwaar op de hand geweest. En onze tijd is er niet naar, ons daarvan te genezen. Menig dichter heeft

[p. 125]

dat ingezien en geprobeerd luchtig en lenig te schrijven. ‘Soms lukte het; meestal lukte het niet.’ Maar hier kwam een jonge dichter met een vers van lange adem, waarin hij als bij erfenis plotseling bleek te beschikken over de ‘vaste hand, die slechts bij een onbekommerd gemoed wordt gevonden’ (Beets), over een half-schertsende, soms raillerende toon, over een lichtvoetigheid, die hij kon volhouden, omdat dit alles tot zijn wezen bleek te behoren.

Wezen en erfenis. Het wezen is nooit te verklaren, maar er is wel het een en ander gebeurd, dat de verschijning van De Voetreis mogelijk kon maken. De werkzaamheid van Ter Braak en zijn kring was er, lang voor de oorlog al, op gericht den dichter van pose, valse aesthetiek en aanstellerij te genezen, en die heerlijkheid was, toen Aafjes zijn Voetreis schreef, al wat bekomen van haar aanvankelijk fanatisme en van haar cynisme. Het versmaden van de meer ouderwets-dichterlijke pose was trouwens bijna tot een nieuwe pose geworden. Ondertussen had het goede en gezonde van deze reactie gelegenheid gehad door te werken.

In de tweede plaats was er, niet te vergeten, de oorlog, die, zoveel doeltreffender nog, meewerkte aan de ontmanteling van de reeds verouderde schoonheidsvesting.

Als derde factor kunnen we de jeugd van den dichter noemen. De room was nog niet van de melk geschept; er was juist genoeg afstand van zijn jongensjaren genomen om die periode als met half gesloten ogen scherp te kunnen overzien.

Dàn was er de strenge vorming en scholing, die zijn geest in een kloosterlijke omgeving had ondergaan en waarop hij onnadenkend steunen kon.

En tenslotte moet op de typisch-Roomse levensliefde van den aan de kloosterschool ontkomene worden gewezen, een levensliefde, die zo sterk op het genieten is gericht, meer dan de Protestantse liefde tot het leven, die zich veeleer in activiteit pleegt te ontladen.

En wat de mensen ook zo aan de Voetreis heeft verrukt is de herleving van mythologische elementen, die er bij Aafjes zo fris uitzien als waren ze nooit gestorven geweest; een herleving die even plezierig aandoet als het weer opduiken van modemotieven uit onze jeugd in kleding en haardracht. ‘Les genres que vous avez tués se portent assez bien.’ Men beseft: er is toch veel meer levend dan wij dachten, als het maar op geest en ziel van een waarachtig dichter wordt betrokken.

Met het opnoemen van al deze dingen is het succes en het talent van Aafjes ons misschien klaarder geworden, doch natuurlijk niet verklaard. Een dichter is en blijft nu eenmaal een sprong van de natuur.

Duidelijk is, dat de lectuur van dit werkje voor zeer velen een verkwikking is geweest en dat in het enthousiasme hierover een aesthetisch en een zedelijk gevaar schuilt: een aesthetisch gevaar van overschatting van de waarde van De Voetreis en de betekenis van Aafjes als dichter en het zedelijke gevaar van een verder gaande paganisering van onze reeds zo veelszins ontkerstende kunst.

Het eerste gevaar is niet zo ernstig. Een mogelijke overschatting wordt op den duur wel door het leven gecorrigeerd. Wel moeten het sterke benen zijn, die de weelde van zulk een succes kunnen dragen en de latere ezelstrap is meestal te verwachten uit de kring van hen, die in het begin tot de geestdriftigste lofprijzers hebben behoord.

Het tweede gevaar is wel ernstig. Want elk kunstwerk leeft een levens-

[p. 126]

houding voor en dat des te verleidelijker, naarmate het als kunstwerk beter geslaagd is. Ik aarzel niet de Voetreis voor vele jongeren, die voor poëzie openstaan, een zedelijk gevaar te noemen. Niet dat ik hun het gedicht zou ontraden te lezen, gesteld dat men van zulk een raad gediend zou zijn; ik zou ze het laten lezen en er bij zeggen, dat het ethisch gevaarlijke tendenzen heeft. De levenshouding van De Voetreis is, door haar beminnelijke argeloosheid, gevaarlijker dan de vitalistische en de latere cynische poëzie. De Christelijke poëzie heeft met dit nieuwe werk een nieuwe nederlaag geleden, ondanks Van Duinkerkens poging de (R.K.) kerk nog wat uit te zetten om ook dit te overspannen. Natuurlijk ziet ieder mèt hem Christelijke elementen, althans reminiscenties, zich duidelijk aftekenen, maar daarmee is de Voetreis in ethisch opzicht niet aanvaardbaar geworden. Het is juist de vermenging van het antieke en het Rooms-Katholieke (hoe geheel anders dan bij Marsman, die Christendom en heidendom terecht als onverzoenbare tegenstellingen ondervond!), een vermenging, die maar al te goed is gelukt, die het over het geheel prachtige gedicht ethisch zo gevaarlijk maakt.