Ontmoeting. Jaargang 1

[p. 85]

D. v.d. Stoep
De Heer strijdt aan Johannes' zij

Als Arjanna die avond de tafel heeft afgeruimd draai ik de lamp uit en ga zitten in mijn stoel bij de haard om op mijn bezoeker te wachten. Arjanna is nog even in de keuken bezig. Daarna vertrekt zij. Ik ben alleen. De geel-rode venstertjes in de haard maken dat de kamer niet helemaal donker is. Het licht wordt tot in de verste hoeken door de glimmende meubels gierig opgevangen. Buiten moet het erg donker zijn: ook als mijn ogen geheel aan 't duister gewend zijn, komt er nauwelijks tekening in de omtrek van de ramen. Telkens slaan er hagelvlagen tegen het glas. In mijn tuin rumoert de storm in de oude bomen.

Ik wacht op mijn bezoeker. Hij zal schellen en ik zal hem opendoen. Of, hij zal schellen en nog eens schellen en door de ramen spieden en verder gaan omdat ik hem niet opendoe. Dit laatste is het waarschijnlijkst. Daarom heb ik mijn huis donker gemaakt. Ik wil hem in de waan, dat ik niet thuis ben, voorbij laten gaan.

Voor de ramen is er even het haastige licht van een bliksemstraal. Ver er achter volgt het gerommel van de donder. Daarna slaat de hagel een ogenblik nijdiger tegen de ruiten. In het schijnsel van de haard zie ik op mijn polshorloge, dat het kwart voor achten is. Omstreeks acht uur zal mijn bezoeker komen. Voor de derde maal.

Hij kwam, vandaag twee weken geleden, toen ik jarig was. Ik kende hem omdat hij een paar dagen te voren op mijn spreekuur was geweest. Hij vroeg me ook nu te spreken en omdat ik dacht, dat het een spoedgeval betrof, liet ik hem in mijn kamer. Hij stak me de hand toe en wenste me geluk, met des Heren zegen er bij. Daarna wachtte hij, de handen met de palmen op elkaar ter hoogte van de borst geheven, tot ik hem een plaats zou wijzen. Ik trok een stoel aan tegenover de mijne. Het was een diepe stoel en waarschijnlijk maakte hij daaruit ten onrechte op, dat hij welkom was. Toch zat hij er recht en statig in alsof hij temidden van een groot gezelschap was terecht gekomen. Met de handen nog altijd in dezelfde stand keek hij, zou men kunnen zeggen, naar zijn denkbeeldige rechter- en linkerbuurman. Hij zat er bij alsof ieder ogenblik de gastvrouw hem zou vragen of hij een kop koffie zou gebruiken en hij dan ja zou zeggen. En toen ik hem mijn gebruikelijke doktersvraag stelde: ‘Zegt u het maar, waarmede kan ik u helpen’, verwonderde het me nauwelijks dat bij geen antwoord gaf. Hij zat en zweeg en draaide discreet zijn nek naar links en rechts om mijn wandversiering op te nemen. Later begreep ik, dat hij mij ruimschoots gelegenheid heeft willen geven om hem rustig te observeren, maar op dat ogenblik zat ik er mij alleen over te verbazen, dat deze man zich blijkbaar om de een of andere reden in mijn huis en aan mijn haard als bezoeker op zijn plaats voelde. Hij leek me er toe in staat een opmerking over mijn pantoffels te maken of zich te bukken en aan het rooster van de kachel te schudden.

Hij zei of deed echter niets van dien aard. Ik herhaalde mijn vraag niet. In sommige situaties moet men geduldig zijn.

[p. 86]

Misschien hebben we zo vijf minuten zwijgend tegenover elkaar gezeten. Toen liet hij zijn ogen door de mijne vangen. Die ogen waren troebel en puilden enigszins uit hun kassen maar ze stonden vriendelijk en rustig. ‘Je kent mij zeker niet meer?’ vroeg hij. En op datzelfde moment kende ik hem wèl. Hij was Johannes, de dominee. En dit was er van hem geworden; een verlopen kerel. Ziek bloed, zieke longen, een ziek hart. Vrouwen. Drankmisbruik. Ik haalde een fles en glazen. Tenslotte was ik jarig. Hij wist merkwaardigerwijs van vroeger de datum nog. Johannes, de dominee. Vroeger was ik zijn paladijn geweest, zijn schildknaap, zijn dienaar en zijn proefkonijn. Zijn broer namelijk. Ik deugde niet en hij deugde wel. Het is mij altijd voorgehouden, dat ik niet deugde. En nog nadrukkelijker heeft men mij er van overtuigd, dat hij in alles voortreffelijk was.

Ik was stiekum en gemeen, een schuw en driftig kind met weinig verstandelijke vermogens. Als ik aan mijn kindergezicht denk, dan zie ik het in de ronde spiegel met de vergulde rand, die op de kamer hing, welke ik met Johannes deelde. Het was een klein en mager gezicht en geschonden door de talloze puistjes, die ik 's avonds in bed met wellust openkrabde. Over het voorhoofd van dat spiegelbeeld hing een lok vuilgeel haar. Geminacht, gepest en genegeerd als ik was door schooljongens en meesters, door dienstboden en knechten, door familie en verwanten, trad Johannes als mijn beschermheer op en hiermede bereikte hij voor ieders oog het summum van zijn voortreffelijkheid. Men maakte er uit op, dat deze grote, blonde en gave jongen, met zijn openhartig en zuiver gezicht, bij al zijn in 't oog lopende gaven, bovendien zo jong reeds de deugd der barmhartigheid bezat. Hij beschermde mij, hij verdedigde mij. Hij sprong voor mij in de bres. Hij nam mijn zonden op zich of bedekte ze.

Hij vertelde mij op lange wandelingen wat hij dacht en zag en bedoelde. Hij zette mij uiteen wat hij bereiken zou, hoe hij - dat heb ik later begrepen - de Heiland imiteren zou in liefde en wijsheid en barmhartigheid en als 't kon, o, als 't kon, in wonderdaden. Hoe vaak heeft hij geprobeerd machtswoorden te spreken om mij van de ‘melaatsheid mijns aangezichts’ te genezen. ‘Geloof je dat ik je genezen kan, Cornelis?’ Ik knikte altijd: ja. ‘Dan zul je morgen beter zijn.’ Een wonder à la minute durfde hij blijkbaar niet aan. En ook van het naar de volgende dag verschoven wonder kwam nooit iets terecht. Hij nam het mij niet kwalijk, zei hij, maar mijn geloof was niet groot genoeg. Ach, als ik maar een geloof had, zo groot als mosterdzaad.

Hij hield tijdens de wandelingen lange en vurige redevoeringen over onbegrijpelijke onderwerpen, waarbij ik met stil ontzag naar hem opzag of waaronder ik boog, als hij de hand op mijn hoofd legde als de meester zijn discipel.

Van meet af stond het vast, dat hij dominee zou worden. Het stond ook vast, voor hemzelf en voor ieder die hem kende, dat hij de wereld stormenderhand veroveren zou. Als hij honderd talenten bezat, dan zou hij daarbij er duizend winnen. Zo groot was hij en tegelijk zo barmhartig. Was zijn broertje Cornelis van die barmhartigheid niet het wandelend getuigenis?

Ik heb enkele glasheldere herinneringen aan onze jongenstijd. Aan mijn kleine, magere en beverige vader, die met een verontschuldigende glimlach zijn broodkorsten sopte in de thee en onderwijl knikte op alles wat gezegd werd door moeder en Johannes over het leven, dat men leven moet volgens

[p. 87]

de geboden, die een regel der dankbaarheid vormen. Moeder glimlachte niet. Door haar altijd wiebelende lorgnet, die afgezakte glazen had en met een gouden kettinkje achter haar oor was vastgemaakt, keek ze hooghartig naar mij of onderdanig naar Johannes. Naar vader keek ze nooit. Soms streek zij met haar witte hand langs haar hoog opgemaakte kapsel naar de kleine kam die daarachter verscholen ging. Zij sprak veel over de dieren, die schepselen zijn van God en wier bloed van onze handen geëist zou worden. Zij deed het omdat zij mijn handen met het bloed van die dieren bezoedeld wist. Hoe dikwijls had zij mij betrapt als ik ademloos speelde met een vlieg of met mijn scherpe zakmes de structuur van een kikker onderzocht.

Ik weet niet of ik haar op die ogenblikken haatte. Later heb ik het wel gedaan, toen Johannes in de stad studeerde en ik de middelaar tussen mijzelf en haar was kwijtgeraakt. Dat ik de bijbel en de catechismus ongeveer uit mijn hoofd ken, heb ik te danken aan haar bijna dagelijkse straffen, waarbij ik vele hoofdstukken tientallen malen heb overgeschreven. Elke bloedvlek op het laken ten gevolge van opengekrabde puisten heb ik geboet.

Johannes is regelrecht gestegen naar het toppunt van zijn roem. Toen ik mijn middelbare schooltijd met hangen en wurgen had volbracht, preekte hij al in een grote stad en bracht de stampvolle kerken in religieuze extase. Vaak heb ik onder zijn gehoor gezeten en gehuiverd van trots en afgunst om de macht die hij op de zielen had.

Toen mijn vader dood was, ben ik weggelopen. Niet omdat mij daarmee mijn laatste steun ontviel, want hij kon dikwijls even hulpeloos kijken naar mij als ik naar hem. Ik heb hem eerder geminacht dan liefgehad. In kinderharten komt niet gemakkelijk zoiets als mededogen op. Misschien was het de vrees voor het exempel, dat hij in zijn leven heeft gegeven, waardoor de impuls in mij opkwam het ouderlijk huis de rug toe te keren. Nooit wilde ik worden als hij. In mijn eentje heb ik geploeterd voor mijn bestaan en voor mijn graad. Moeder heeft mij niet terug geëist en Johannes, omzwermd als hij werd door ‘de schare’ had mij niet meer nodig als een voorwerp om er het beoefenen van de deugd op te leren. Nooit heb ik er enig bewijs van gevonden dat hij zich aan mij nog iets gelegen liet liggen. Ik heb mijn naam veranderd en als scheepsdokter, zwalkend op de zeeën, de wereld van vroeger vergeten. Op mijn vijftigste ben ik aan de wal gaan leven in deze kleine stad. Ik heb niet veel patiënten, maar genoeg om mij in 't leven te houden. Ik ben alleen. Ik heb geen mensen nodig. Arjanna zorgt voor mij. Zij heeft merkwaardige kromme benen en brengt mijn gemoedsrust niet in de war. Ik heb mijn studie. Eindeloos zijn de velden der wetenschap en nooit zal ik mij voldoende kunnen laven aan de bronnen, die daaruit ontspringen.

‘Johannes, we drinken een glas, omdat ik jarig ben.’ Hij keek mij met zijn bolle ogen aan terwijl hij dorstig dronk. Weer viel het mij op dat die ogen zo rustig en vriendelijk stonden. Ik schonk hem opnieuw in. ‘Wij drinken nog een glas en dan ga je weg en zoekt een andere dokter op. Ik heb geen behoefte aan verjaardagsvisite. De familieband is al lang versleten. Wij hebben allebei een andere naam boven onze eigen verkozen. Ik vraag je nergens naar. Het interesseert me niet.’

Hoe eigenaardig was zijn antwoord. ‘Goed’, zei hij, ‘ik ga weg, je weet het nu, maar denk niet, dat ik je opzoek, omdat ik in mijn ellende een

[p. 88]

beroep op het broederhart wil doen. Beschouw mij als Lazarus, maar bedenk, dat aan Lazarus genade geschonken wordt.’

Zijn geschonden gezicht kreeg een glimlach, die mij verbijsterde. En met die glimlach om zijn lippen ging hij weg.

Hij kwam, de tweede keer, nadat mijn gedachten mij gedurende een week van het raadsel van zijn zalige gezicht hadden leren walgen. Een beetje geevangeliseer van een verlopen sujet, dat dan ook nog mijn broer heette, was precies wat ik nodig had. Ik heb niets tegen verlopen sujetten, maar laten zij tenminste op een eerlijke manier naar de bliksem gaan.

Toen ik hem binnenliet, nam ik me voor hem meteen maar en onverhuld de waarheid te zeggen, deze waarheid namelijk, dat hij moest proberen in zijn eigen vet gaar te smoren. Maar hij was nauwelijks gezeten of hij vroeg me of ik met hem meeging, omdat onze moeder naar me gevraagd had. Ze wilde me nog eenmaal zien voor ze stierf.

Ik moet een ogenblik dwaas en onnozel naar hem gekeken hebben. Maar daarna steigerde bloed naar mijn kop en er borrelde een reeks godslasterlijke scheepsvloeken naar mijn keel. Mijn moeder wilde me nog eenmaal zien voor zij stierf. Mijn woede duurde maar een ogenblik omdat ik op 't zelfde moment ook de groteske dwaasheid van de situatie besefte. En ik meende de situatie volkomen meester te zijn, toen ik antwoordde: ‘Je moet tot Kerstavond wachten, Johannes, op Kerstmis komen alle verloren zonen thuis’. Johannes stond op: ‘Goed’, zei hij, ‘dan kom ik je op de eerste Kerstavond halen.’

Er kwamen rode sterren voor mijn ogen door de woede die opnieuw in mij oprees en mij bijna misselijk maakte. Ik dacht een kort en vreemd ogenblik aan al de messen uit mijn instrumentarium, waarmede men snijden en kerven kan. Hij moet iets gemerkt hebben van wat er in mij omging, want met de autoriteit, die mij aan vroeger herinnerde voegde hij er aan toe: ‘Denk er om, Cornelis, de Heer strijdt aan mijn zij’. Een beetje dronken liep ik in de gang achter hem aan. Adieu, zei hij en ik keek hem na als was hij een spook geweest.

De Heer strijdt aan Johannes' zij. Dat kan wezen, Johannes, maar Hij kan je niet helpen om mij op Kerstavond bij de warme kachel weg te halen. Laat moeder sterven met de hand van haar grote zoon, haar heiland, in de hare. Ik begeer niet haar terug te zien. Ik begeer ook niet Johannes ooit terug te zien. Straks zal hij schellen en nog eens schellen en voorbijgaan, hoewel de Heer aan zijn zijde strijdt.

Is dit niet een Kerstavond uit duizenden? Storm in mijn bomen en hagel tegen mijn ruit. De bliksem wordt feller en snel komen de donderslagen nader. Onweer op Kerstavond. De Heer strijdt aan Johannes' zij. Hij is Lazarus. Genade is hem geschied. Hoe is het mogelijk, dat hij mij, met de paar woorden, die hij zei, zo diep getroffen heeft. Zij maken het diepste verzet in mij wakker en tegelijk trekken zij mij aan. Zij maken tegelijk mijn walging en mijn honger gaande. Zij roepen gelijktijdig een behoefte in mij op om te lasteren en te bidden. Want ik moet dit onder ogen zien, dat Johannes met zijn woorden het grootste gelijk van de wereld kan hebben. Hij is Lazarus. Hem is genade geschied. De Heer strijdt aan zijn zij.

Heb ik het niet uit den treure geleerd, dat dit het mysterie van Gods genade is, dat hij lust heeft aan verwoeste levens, die hun verwoesting erkennen en daarna om genade smeken? Er ligt een eigenaardige bekoring

[p. 89]

in, zich op de rust van deze gedachte weg te laten drijven. Maar de walging blijft sterker dan de honger. Vanavond komt Johannes me halen. Dan gaan we samen naar onze moeder. Zij zal tranen schreien onder haar wiebelende lorgnet. Ik zal vergeving vragen aan haar en zij aan mij. Dan komt er een varken met een lange snuit en dan is 't vertelsel uit. 't Is al uit voordat 't begint, want Johannes zal aan moeders bed moeten vertellen, dat Cornelis zijn hart verhardde. Op deze Kerstavond komen niet alle verloren zonen thuis. Eén blijft er bij zijn eigen kachel. Laat Johannes maar onder hageljacht, stormgeloei, bliksemstraal en donderslag op weg gaan om zijn broer te nodigen tot het feest van de grote verzoendag. Hij vangt bot, hoewel de Heer aan zijn zijde strijdt. Men krijgt zijn zin niet, alleen omdat men aan exaltaties lijdt.

Waarom zit ik mij nerveus te maken bij het wachten op die vervloekte bel?

Achter de ramen staat de duisternis inktzwart. De donderbui komt nader. De storm raast door de bomen. Dan schrik ik op en voel mijn polsen kloppen, want gedurende één seconde komt er plotseling aan het tumult daarbuiten een einde en is het ademloos stil. Daarna schiet er een helle vuurstraal langs mijn ruiten en het huis kreunt in zijn voegen onder het geweld van de donderslag. Mijn kamerdeur draait open. Nog terwijl de donder uitrolt in de verte klettert de hagel weer tegen het glas en het geluid van de zwiepende bomen keert terug. Ik waag het niet de deur te sluiten. Ik zit half overeind met de handen krampachtig om de armleuningen en luister. Het is duidelijk, dat niet alleen de deur naar de gang, maar ook de buitendeur openstaat: het geluid van de wind en de regen komen ongehinderd binnen. Johannes heeft eindelijk zijn wonder gekregen. De deuren worden voor hem geopend zonder dat er mensenhanden aan te pas komen. Ik denk, dat ik mijzelf zal horen lachen, maar er komt geen geluid over mijn lippen. Mijn voorhoofd is klam en ik heb de moed niet om te vloeken. Er zijn voetstappen op het trottoir. Ze gaan voorbij. Hoeveel tijd is er verlopen voor ik mij eindelijk verman en mijn ledematen weer kan bevelen mijn wil te doen? Dan is het echter reeds te laat. Als ik mij moeilijk naar de gang begeef en mijn hand nerveus tast naar de schakelaar langs de wand, houden er voetstappen op in de straat.

En Johannes' gestalte staat groot en dreigend in de deur.