Ontwaking. Nieuwe reeks. Jaargang 8

Maandschrift voor sociologie, kunst en wetenschap

[p. 442]

[Robert Owen IV]

Zijn lang leven omvat het laatste derde gedeelte van de XVIII^e eeuw en meer dan de helft van de XIX^e. Het was heel en al gewijd, dat is bijna op de letter waar, aan de lotsverbetering zijner evennaasten, want van af den ouderdom van 7 jaar was hij hulponderwijzer in een dorpsschool en, op ongeveer 88 jarigen ouderdom, voerde hij nog de pen in de Millennial Gazette, een soort kondschapper van die ideale sociale wereld waarin zijn groote ziel, vermoeid door den strijd, zich verplaatst had en waarvan hij, op een gegeven oogenblik in zijn leven, dacht dat zij te weeg was neer te dalen uit den Hemel zijner gedachte op deze onze Aarde.

Door hem in te deelen onder het utopistisch socialisme, heeft Engels, zoowel als Belfort Bax, Graham en Morris, eenigszins bijgedragen tot het wettigen der vegetelheid onder de jongere geslachten. Owen, evenals Fourrier, beschouwt ongetwijfeld den socialistischen bouw der maatschappij als een afleiding van de abstracte theorie van den mensch, terwijl de school van het wetenschappelijk socialisme hem beschouwt als het noodzakelijk resultaat der geschiedkundige ontwikkeling der maatschappij. Het verschil tusschen beide opvattingen vloeit voort uit de plaats die wordt ingenomen door de theorie van de evolutie der maatschappijen en uit den graad van historische noodzakelijkheid die wordt toegekend aan de komst van het socialisme. Nochtans, op lange na niet, is elke opvatting van economische evolutie afwezig in het werk van Owen, en wat, boven alles, elkeen het recht ontzegt hem volkomen los te rukken van het wetenschappelijk

[p. 443]

socialisme, is dat geen enkel socialist, nooit of nimmer, in dezelfde mate Experimentalist (proefnemer) was als Owen. Zijn proefnemingen zijn min of meer goed geleid geweest, min of meer rechtstreeks afdoende, zij hebben altijd, zelfs dan als zij het deerlijkst schipbreuk leden, diensten bewezen aan de wetenschap en aan den vooruitgang der samenleving: de menschlievende opvoeder van New-Lanark, de idealistische communist van New-Harmony, de coöperator van Gray's Inn Road was tijdens al de groote phasen van zijn leven een sociologische proefnemer; terzelfder tijd bevriend met Malthus en Ricardo poogde hij in het socialistisch Recht toegang te verleenen aan de deducties der klassieke theorien van den politieken man, en bijzonderlijk aan die der waarde-theorie.

Men weet niet tot op welk punt de gedachte van Robert Owen heden nog levend is, en in hoever zij ons ten huidigen dage nog doordringt. Stellig is zijn formule betreffende de vorming van het menschelijk karakter buitensporig. Maar de ‘opvatting van het midden’ - die in zich opsloot de economische voorwaarden, de verdeelingsvoorwaarden van den welstand en van de verpoozing - hoeveel heeft zij niet bijgedragen om in de XIX^e eeuw de lichamelijke, geestelijke en moreele ontwikkeling te verzekeren van allen, en vooral van de massa der onterfden? Wat aandeel heeft Owen niet gehad in de samenstelling der Ethologie, gedroomd door Mill; in de moderne Criminologie en crimineele Sociologie; in de theorie der opvoeding van den wil? De arbeidswetgeving is het lichtend spoor opgegaan door hem getrokken; de internationale wetgeving tot bescherming van den arbeider klimt op tot de gegevens door hem voorgebracht op het Congres van Aken in 1817. De Pioniers van Rochdale openden een tijd-

[p. 444]

perk in de coöperatie, dat afweek van de Owensche coöperatie en zich meer aanpaste aan de psychologische en moreele voorwaarden, een tijdperk van 't grootste nut en van ongehoorde ontwikkeling, - maar in welke mate heeft Owen dit niet voorbereid, en wie zou durven beweren dat, na de machtige uitbreiding der Wholesale Societies, na die der Trades Unions, de verwijde coöperatie geen nieuwe vormen aannam, die haar terugvoerden tot de oorspronkelijke radicaal-ontvoogende richting?

Het Exange Labour van Owen heeft schipbreuk geleden, en die gedachte schijnt verzonken in den nacht der vergetelheid, en nochtans: werd er ooit meer geredetwist over de ametalistische stelsels; zijn zij ooit, meer dan nu, doorgedrongen in de belangstelling, zooniet in de betrachting der economisten en sociologisten?

A. Comte zegde dat de levenden steeds meer geregeerd worden door de dooden; waarachtig vinden wij de sporen van de gedachten der dooden steeds duidelijker terug in onze eigene gedachten; de groote redders der menschheid kunnen en moeten herleven in het wereldlandsch geweten; Achille droomend neerdalend in de sombere woonst van Ades, gelukte het niet de schim van de schreiende Patrocles te omarmen; het nieuwere geslacht kan innig communieeren met den grooten hervormer, die een der zuiverste vertegenwoordigers was van de menschheid in de XIV^e eeuw, en wiens laatste woorden waren: relief has come. In dien zin is hij onsterfelijk en hij strijdt nog steeds met ons.

Hector Denis.