Ons Erfdeel. Jaargang 50

[p. 90]

Het meervoud van stoelen
De definitie van logicaliteratuur

Logicaliteratuur. Als ik het woord op internet intik bij zoekmachine Google, krijg ik de vraag of ik misschien ‘leugenliteratuur’ bedoel. Nee, ik bedoel logicaliteratuur, maar het kan zijn, zo besef ik, dat ik de eerste ben die het woord gebruikt, of liever gezegd: het kan zijn dat ik de eerste ben die van ‘logica’ en ‘literatuur’ de samenstelling ‘logicaliteratuur’ heeft gemaakt. Natuurlijk wekt het alternatief dat Google biedt wel mijn interesse. ‘Leugenliteratuur’, de benaming klinkt intrigerend. De schrijver die me direct te binnen schiet, is de Oostenrijker Arthur Schnitzler, die zijn personages zo mooi kon laten liegen. (Schnitzler: ‘Veel bekennen betekent dikwijls een arglistiger bedrog dan alles verzwijgen.’) Maar als ik in Google de verwijzingen naar ‘leugenliteratuur’ aanklik, zit Schnitzler er niet bij. Veel verwijzingen krijg ik sowieso niet, maar ‘leugenliteratuur’ blijkt toch wel een soort van begrip te zijn: ‘Lucianus was het eerste, Münchhausen het laatste hoogtepunt van de leugenliteratuur’ valt bijvoorbeeld ergens te lezen. En ja: Lucianus en Münchhausen, dan hebben we het wel ergens over. De term logicaliteratuur bestaat dan wel niet binnen de Googlebibliotheek, maar desondanks is logicaliteratuur mijn favoriete literatuur, die ik allereerst met de twee gedichten op de pagina hiernaast wil illustreren.

Beide gedichten zijn perfecte voorbeelden van wat ik met logicaliteratuur bedoel. Iemand die, zoals in het gedicht van Saul van Messel, zelf weggaat, hoeft toch niet aan anderen te vragen waar hij heen gaat? En het woord ‘stoelen’ waarover Hans Andreus schrijft, is toch al meervoud; hoe kun je je dan nog afvragen wat het meervoud van dat meervoud is? ‘Wat dom’, zou zelfs een reactie van een lezer kunnen zijn die denkt dat Andreus een fout heeft gemaakt door ‘stoelen’ te schrijven in plaats van ‘stoel’. Maar zo'n

[p. 91]

wim daniels
werd geboren in 1954 te Aarle-Rixtel. Studeerde Nederlands en werkte lange tijd als tekstwetenschapper aan de Open Universiteit. Is sinds 1992 fulltime schrijver. Publiceerde een groot aantal boeken over taal, waaronder Spraakmakend Nederlands (2005).
Adres: Amazonenlaan 39, NL-5631 KX Eindhoven

Uit mijn venster
ziet iemand
dat ik wegga

waarheen
wil ik nog vragen

saul van messel

Ik ben benieuwd naar,
maar ook bang voor,
het meervoud van bijvoorbeeld
stoelen.

hans andreus

[p. 92]

lezer zou dan toch direct ook wel moeten twijfelen, want als er ‘stoel’ staat in plaats van ‘stoelen’ is er geen sprake meer van een gedicht, maar van een simpel tekstje waarbij je hooguit je schouders ophaalt. En als Saul van Messel de achterblijver laat vragen waar de vertrekkende persoon naartoe gaat, gebeurt er niets spannends. Nee, waar het Saul van Messel om gaat, is het gegeven dat we wel weten waar we heen gaan als het om dagelijkse boodschappen of bezoekjes gaat, maar dat onze uiteindelijke bestemming of de bestemming die er echt toe zou kunnen doen, ons onbekend is. En door op te schrijven benieuwd en bang te zijn voor het meervoud van een meervoud, stelt Andreus in feite dezelfde vraag als het personage uit het gedicht van Saul van Messel: waar of waarheen? Tegelijkertijd openen beiden een nieuw perspectief, het perspectief dat er mogelijk een wereld schuilt achter de wereld die wij kennen.

Het is Ludwig Wittgenstein in een gedicht neergelegd, zou je kunnen zeggen. Of misschien is het wel de ontkrachting van Wittgenstein, die immers aangaf dat niet alles in taal kan worden uitgedrukt. Juist datgene waar het in het leven om zou draaien, zou voor de taal onbereikbaar blijven. Maar iemand die al denkt aan de mogelijkheid dat het woord ‘stoelen’ nog een meervoudsvorm kan hebben, legt zich daarbij toch niet zomaar neer. Het is in ieder geval heel andere koek dan de bevestiging van Wittgensteins opvatting die bijvoorbeeld spreekt uit het gedicht poëzie van Wim Gijsen.

als ik liefheb
is dat poëzie
als ik het opschrijf
een poging daartoe

Gijsen maakt hier gebruik van de paradox als stijlmiddel, zoals Hans Vlek dat ook heeft gedaan in een gedicht dat ook Gedicht als titel heeft:

Het is zeven uur 's morgens.
Waarschijnlijk regent het
want ik blijf in bed.

Dat doe ik altijd
als het regent.

[p. 93]

Misschien zou een poëziesorteerder de gedichten van Gijsen en Vlek in het bakje van de logicaliteratuur stoppen als dat bakje zou bestaan. Het is namelijk verleidelijk de paradox als kern van de logicaliteratuur te zien. Maar dat stijlmiddel zet de lezer alleen maar even op het verkeerde been. Er is immers geen sprake van een echte tegenspraak maar slechts van een schijnbare tegenspraak. De paradox is dan ook een zeepbel. Die kan mooie poëzie en mooi proza opleveren, daar niet van, maar de verwarring die gepaard gaat met de paradox, is direct weg als de zeepbel wordt doorgeprikt. In de logicaliteratuur blijft de verwarring of verwondering bestaan. Daarin valt niets door te prikken.

Nossack

Mijn favoriete werk in de logicaliteratuur is sinds jaar en dag Unmögliche Beweisaufnahme van Hans Erich Nossack (1901-1977). Deze roman is nooit in het Nederlands vertaald. Er is sowieso bijna niets in het Nederlands vertaald van deze grote Duitse schrijver (we hebben alleen De ondergang uit 1968, in een vertaling van H. Mulder, en een kort verhaal in een bloemlezing).

Unmögliche Beweisaufnahme gaat over een verzekeringsagent die terechtstaat op verdenking van betrokkenheid bij de verdwijning van zijn vrouw. Het hele boek speelt zich in de rechtszaal af. Volgens de verdachte is zijn vrouw (uit eigen wil of omdat ze niet anders kon) verdwenen in wat hij het ‘niet-verzekerbare’ noemt. Maar die term is voor de rechtbank volstrekt onhanteerbaar. Een rechter oordeelt over dingen die juist wel verzekerbaar zijn, en wat zou men zich, aldus de rechter, überhaupt moeten voorstellen bij zoiets als het niet-verzekerbare?

Unmögliche Beweisaufnahme is een fascinerend logicaspel. Wat voor de één heel logisch, vanzelfsprekend is, is voor de ander volstrekt onlogisch. Over diverse onderwerpen staan de rechtbank en de verdachte lijnrecht tegenover elkaar, zoals in het onderstaande fragment, dat overgenomen is uit een (niet-gepubliceerde) toneelbewerking van Nossacks roman:

President: Voelde u kinderen of de wens naar kinderen als iets onnatuurlijks?

Verdachte: Nee, helemaal niet. Als zeer natuurlijk. Ja, als schrikbarend natuurlijk, dat is 't 'm juist.

President: Hoezo?

Verdachte: Er bestaat geen ‘hoezo’. Dit is het punt waarop het aankomt; kinderen zijn een binding achterwaarts.

President: Achterwaarts?

Verdachte: Ja, dat is het natuurlijke.

President: Wij zijn allemaal van mening dat kinderen krijgen een stap voorwaarts betekent, iets toekomstigs.

[p. 94]

Verdachte: (glimlacht droevig) Ja, dat is juist het tegennatuurlijke, een aansluiten op de natuur omdat het niet anders kan. Een soort terugval. En, als de rechtbank er zich niet aan ergert: een wel erg tijdelijke verzekering.

President: Dacht uw vrouw er ook zo over?

Verdachte: Dat kan ik niet precies zeggen. Je kunt alleen maar een vermoeden hebben. Wat je daarover denkt, wordt sterk door stemmingen beïnvloed.

Officier: Wilde u sowieso geen kinderen, of wilde u er alleen van deze vrouw, uw vrouw, geen?

(de verdachte antwoordt niet)

Om het exacter te formuleren: bestond er tussen u en uw vrouw misschien een lichamelijke afkeer?

Verdachte: (kijkt heel geïnteresseerd naar de officier en neemt hem van top tot teen op) Worden kinderen niet ook geboren ondanks deze, zoals u het noemt, lichamelijke afkeer?

Officier: Dat is geen antwoord.

Verdachte: Nee, misschien niet. Ik wilde er alleen uw vraag mee doen vergeten, want ik veronderstel dat u die per ongeluk heeft gesteld. (tot de president)

Mag ik de officier iets vragen?

President: Ga uw gang.

Verdachte: (tot de officier) Hebt u wel eens een vrouw in een aangrenzende kamer horen huilen?

Officier: Ja, misschien. Waarom vraagt u dat?

Verdachte: Ik wil u met mijn vraag een antwoord geven.

Officier: Hoezo? Huilde uw vrouw vaak?

Verdachte: Een willekeurige vrouw.

Officier: Ik weet niet wat u bedoelt.

Verdachte: Ik merk dat u het nog nooit gehoord hebt.

Soms daagt er bij de rechtbank begrip voor wat de verdachte zegt, maar uiteindelijk blijven de tegenstellingen overeind: de logica in de (denk)wereld van de een is niet de logica in de (denk)wereld van de ander. De lezer sympathiseert met het personage dat de gebruikelijke logica ondergraaft, maar diezelfde lezer is niet in staat die afwijkende logica echt te doorgronden.

Unmögliche Beweisaufnahme is bloedserieuze literatuur van een existentialist - die als zodanig ook bewonderd werd door Jean-Paul Sartre - zoals je natuurlijk ook Hans Andreus in veel opzichten een existentialist kunt noemen. Maar logicaliteratuur is niet het exclusieve genre van existentialisten. Binnen de logicaliteratuur is er naast de serieuze stroming namelijk ook een luchtige stroming. Iemand die hiertoe zonder

[p. 95]

twijfel gerekend moet worden, is de Italiaan Carlo Manzoni (1909-1975), van wie in het Nederlands niets of vrijwel niets vertaald is, terwijl zijn werk bijvoorbeeld wel volop in het Duits verkrijgbaar is (geweest). Bij Manzoni is het vooral zijn personage ‘signor Veneranda’ die de wetten van de logica voortdurend tart, zoals in het verhaal De Rossinistraat (hieronder net als het fragment van Nossack opgenomen in een niet-gepubliceerde toneelbewerking, waarin signor Veneranda aangeduid wordt als ‘meneer De Vries’): (Meneer De Vries heeft het vensterraam op de eerste verdieping openstaan en kijkt naar buiten. Er komt een man voorbijgelopen.)

Meneer De Vries: Hé. (De voorbijganger staat stil en kijkt omhoog.)

Man: Wat wilt u?

Meneer De Vries: Ik weet waar de Rossinistraat is. U gaat altijd maar rechtdoor tot aan een laan, dan naar rechts en de derde dwarsstraat is dan de Rossinistraat.

Man: (verbaasd) Dat kan zijn, maar ik wil helemaal niet naar de Rossinistraat.

Meneer De Vries: Dat doet er niet toe, ook als u niet naar de Rossinistraat gaat, dan is de Rossinistraat toch waar hij is. Het is helemaal niet gezegd dat, omdat u niet naar de Rossinistraat wilt, de Rossinistraat ergens anders is.

Man: Dat begrijp ik, maar sorry, wat heb ik daarmee te maken?

Meneer De Vries: Niets.

Man: Maar waarom hebt u dan naar mij geroepen?

Meneer De Vries: Ik kon toch niet weten dat u niet naar de Rossinistraat wilde. Dat is werkelijk niet aan u te zien.

Man: Maar zelfs al zou ik naar de Rossinistraat willen, wat gaat u dat eigenlijk aan?

Meneer De Vries: Niets, helemaal niets. Het was pure beleefdheid van mij.

Bevalt u dat niet als ik tegen voorbijgangers vriendelijk ben?

Man: (bijna schreeuwend) Maar ik weet zelf wel waar de Rossinistraat is.

Ik weet het heel precies, hebt u dat begrepen?

Meneer De Vries: (ook bijna schreeuwend) Ja, maar als u het al weet, waarom legt u dan beslag op mijn tijd en laat u mij hier half bevriezen in het openstaande venster? (doet het vensterraam dicht)

Een prachtig stukje tekst, en zeker ook logicaliteratuur, maar wel een niemendalletje. Manzoni heeft er ook nooit blijk van gegeven met zijn literatuur op zoek te zijn geweest naar het meervoud van stoelen. Of ook Lewis Carroll (1832-1898) in de luchtige hoek van de logicaliteratuur geplaatst moet worden, is ongewis. Carroll is vooral fameus geworden door zijn boek Alice in Wonderland, waarin Alice op een zeker moment tegen de koning zegt: ‘Ik zie niemand daar op de weg’, waarop de koning reageert met de woorden: ‘Had ik maar zulke ogen. Dat je niemand kan zien en op zo'n afstand.’

[p. 96]

Een prachtig citaat om de logicaliteratuur te illustreren. Wat de koning zegt is geen paradox, wel is het de wereld op z'n kop, ogenschijnlijke nonsens, maar we geloven als Carroll-lezers wel dat de koning gelijk heeft, al weten we niet waarin.

De aangehaalde woorden van de koning lijken sterk op de woorden van de beer Burlòt uit een van de dierenverhalen van Anton Koolhaas (1912-1993): ‘Aangenomen dat alles goed is geregeld, dan ben ik de laatste tijd tamelijk nijdig.’ Koolhaas is de Carroll van de Nederlandse literatuur, maar wel zwaarder op de hand. Hij hoort thuis bij de serieuze logicaschrijvers, de existentialisten, zeker ook met zijn verhaal over de meeuw Tractaal, die een bijeenkomst van dieren aan het organiseren is en daarvoor ook al dieren heeft uitgenodigd, maar daarbij geen tijd en plaats heeft genoemd:

‘En zonder nu nog te weten of het voor of achter was, onder of boven, waar de bijeenkomst zou geschieden, vloog hij verder. De bek gesloten, de poten langs het lijf en de pennen vol krullerige verenkorrels. En tenslotte met gesloten ogen. Achter de oogleden was het eerst nog blauw en toen werd het grijs, en nu ben ik nieuwsgierig, dacht Tractaal mat, of het nu zwart wordt, gelijk het rood van mijn poten. Maar het grijs werd langzaam wit. Ja, wit. En de witte meeuw Tractaal, die werkelijk nog echt wit was, hoewel zijn veren krulden en zwarte randen zouden krijgen, de dode meeuw Tractaal tuimelde omlaag. Opnieuw door de grijze nevel heen en daarna in de zee. Er was niemand die het zag en niemand die het hoorde. Want de ruimte van de bijeenkomst is daarvoor te groot.’

In de logicaliteratuur wordt vooral geworsteld met die oneindige ruimte waarover Koolhaas het hier heeft. Personages die zichzelf duidelijk een ruimte hebben toebedeeld komen in botsing met personages die onzichtbare ruimtes veronderstellen, niet te verzekeren ruimtes, die in ieder geval niet de begrenzing kunnen accepteren van de mensen voor wie het meervoud van stoelen niet kan bestaan.

Lezers zullen in de logicaliteratuur altijd vergeefs naar antwoorden zoeken. Natuurlijk is er voor de liefhebber wel een touwtje aan vast te knopen - zonder enig houvast is er geen bestaansrecht voor welke literatuur dan ook - maar de gezochte werkelijkheid, waarheid of ruimte blijft ongrijpbaar. Daardoor kan de logicaliteratuur ook blijven fascineren. Het is de niet literatuur van de hoop op meer, op een hiernamaals of wat dan ook (dat soort literatuur trekt doorgaans wel veel meer lezers). Het is de literatuur van de stap in het duister, de literatuur van de paden die nog niet zijn begaan omdat ze veelal niet bestaanbaar worden geacht. Die paden leiden overigens nergens heen of misschien ook wel, maar dat weten ze niet; daarvoor is niet alleen de ruimte te groot maar ook de duisternis.